КУРСКДИН КЪЕКЪУЬНДАЛ ХЬАЙИ ЖЕНГЕРИН — 75 ЙИС

Дуьньядин кьвед лагьай дяведин вахтунда Германиядин ва адан союзникрин 607 дивизия, яни 10 млн аскер, советрин фронтда пуч хьана ва есирвиле кьуна. Им абурун къуватрин 80% тир. ГьакIни душмандин 167 агъзурдав агакьна тупарни маса яракьар, 48 агъзур танк, 77 агъзур самолет (техникадин 75%) пуч хьана.

Кар алай ягъунар душмандиз Москвадин кIаник, Сталинград азад хъийидайла ва Курскдин къекъуьндал кьунай. Сталинградда магълуб хьайидалай къулухъ фашистарин командованиди 1943-йисан гатун варцара, Гитлерахъ са кьадар къуватар амай­тIани,  17-50 йисарин итимар дяведиз гьазурна­. Абурулай гъейри, лукIвилик акатнавай уьл­квейрин къуватарни  желбна, “Цитадель” тIвар ганвай операциядиз гьазурвал акуна. Курскдинни Орелдин райондиз Гитлера хкянавай кьушунарни тежрибалу генералар желб­навай.

1943-йисан 1-июлдиз Гитлера и  операция­да иштиракдай командующийрихъ галаз мах­сус совещание тухвана. Ада анал лагьанай: “И женгина Россия магълуб хьуни совет­рин руководстводин гъиляй мукьвал вахтара­ инициатива акъудун, гьакI гележегда ва­къи­аяр кьиле финин гьалдиз кар кьетI ийидай таъсир авун лазим я”. И рахунри къалурзавай хьи, Гитлер гьеле вич вичихъ агъунвай.

1943-йисан 15-апрелдин чинебан приказда­ Гитлера лагьанвай: “Гьавадин шартIар хъсан хьанмазди, за “Цитадель” операция башламишда. Адан метлеб лап екеди я. Ам агал­кьун­ралди акьалтIун лазим я. Инициатива чи  гъиле­ хъжеда”… Хабарсуздиз гьужумун, ам баш­­ла­мишдай вахт садазни чир тавун кьетIнавай.

Советрин командованидиз душмандин планрикай аян хьанвай ва  и участокда мягькем сенгерар туькIуьрна, алава кьушунарни женгинин гужлу техника желбна. Абурун вилик, немсери гьужум башламишун гуьзлемишна, душмандин къуватар оборона­дин женгера гьелекна, ахпа контргьужумдиз финин везифа эцигнавай.

1943-йисан 5-июлдиз немсерин еке къуватри гьужум башламишна ва чи оборона кьатIна, 10 км-дин виликди фена. Душмандин­ къуватрин гьужум акъвазарун ва абур тамамвилелди кукIварун кьиле генералар К.Рокоссовскийни Н.Ватутин авай “Центр” ва Воронеждин фронтдин кьушунрин хиве тунвай.

Абурун ихтиярда са миллионни 300 агъ­зур­­ кас аскерарни офицерар, 3444 танк, 2172 самолет ва маса яракьар авай. Женгер кьиле фидай чкадин патарив, кьиле генерал И.Конев­ аваз, стратегиядин гужлу резерв — Степ­ной­ фронтдин кьушунарни гьазурнавай. Во­ен­ный ви­ри гьерекатриз умуми регьбервал маршалар тир Г.Жуковани А.Василевскийди гузвай чи къуватар немсеринбурулай тIимил тушир.

Гьелбетда, асул пар урус халкьдал алай­тIани, лугьун лазим я хьи, стха халкьарин ве­килрини душман кукIварунин карда еке кьегьалвилер къалурзавай. Курскдин женгера са Дагъустандай 25000 касди иштиракна ва зурба кьегьалвилер къалурна. Абурукай кIуьд кас Советрин Союздин Игитвилин тIварцIиз лайихлу хьана: Султан Къадирбегович Алисултанов, Владимир Яковлевич  Бараненко, Ризван Баширович Сулейманов,  Исай Иллизарович Иллизаров ва масабур.

Акуша хуьряй тир М.Багандов Ленинан ордендиз, зенитный артиллериядин наводчик Н.Подорожный, 115 фа­шист терг авур М.Умурдиновни (Дер­бент­дай) Игитвилин тIварцIиз лайихлу хьана­.

Курскдин къекъуьндал хьайи женгера Ах­цегь райондин КьакIарин хуьряй тир пуд стха Исмаиловри  (Тажидин, Нагъи, Неби) ва абурун­ чIехи стхадин хва Зейнидинани иштиракна.

Яру Пайдах авай 4-артиллерийский корпусдин 6-дивизиядин 13-бригададин 511-гаубичный полкунин батареядин командир На­гъи Исмаилов, Москва оборона ийидайла, ар­тиллерияда авай. Гила полк Курскдин къе­къуьндал женгера иштиракун патал гъанвай. Н.Исмаилован командадик квай батареядин артиллеристри Карачаев, Орел шегьерар азад хъувуник чпин лайихлу­ пай кутуна. А жен­гера къалурай кьегьалвилерай Нагъи Азизовичаз Яру Гъетрен орден гана.

Ада рикIел хкидай: “Тухачевскийди артиллериядиз “дяведин Аллагь” гьавайда ла­гьай­ди туш. Хар хьиз гуьллеяр къвазвай, на лугьу­ди, гила-мад сад жувахъни галукьда. Нем­се­рин 50-100 самолетди артиллериядин батаре­яйрал гьужумзавай. ЯтIани чи са кас­ди­ни кьулухъ чIугвазвачир. Немсерикай гзафбур те­леф­ хьана. Абурун гьужум акъвазарна, чи ас­керар­ виликди физ башламишна. 5-август­диз — Бел­город, Орел, 23-августдиз Харьков азадна”­.

Чи артиллерияди душмандиз фир-тефир чка сал авунвай. Есирда кьунвай немсерин солдат Э.Вульфа икI лагьанай: “За гзаф уьлквейра дявейра иштиракна, амма урусрин ар­тиллерия хьтин къуватлуди акунач”. Исмаиловрин чIехи стхадин хва Зейнидин батальондин комсорг тир. Автоматчикрин взводдин командир яз, ам танкарин гуьгъуьнаваз физвай. Ада Гори шегьерда военный училище акьалтIарнай. Гила  жегьил офицерар Курскдин къекъуьндал вегьенвай. И женгера агъур­ хер хьанатIани, ада вичин взводдиз команда гун акъвазарнач. Ада рикIел хкизвайвал, немсерин агъур танкариз Курскдин чилел сурар хьана, абур, гуя гьамиша гьанал алайбур­ хьиз, чиле акIана амай. Душмандин танкарин ирид дивизия михьиз кукI­варна, амайбурузни еке зиянар  хьана. Цавани чи самолетри гъалибвилер къачунвай.

Центральный фронтдиз команда гузвай маршал К.Рокоссовскийди кхьенай: “Техника­дин кьадар, аскеррин гьерекатар гьисаба кьур­тIа, Курскдин женгериз барабарбур хьанач”.

— Гзаф къати женгер Прохоровкадин патарив кьиле фена, — суьгьбетдай Зейнидин Абасовича. — Кьве патайни сад-садан къаршидиз танкар экъечIнавай (чибур 700 авай). Женг нянин геж вахтуналди давам хьана. Чуьл танкарин сурар хьиз аквазвай. Эхирни Брянскдин, РагъакIидай патан фронтрин аскерри, абурун гуьгъуьна аваз Центральный фронтдин къуватрини виликди гьужум авурла, немсер катиз башламишна.

Курскдин 50 юкъуз давам хьайи женгера душман михьиз дарбадагъна. Инлай кьулухъ Германиядин армия мад чкадиз хтанач.

Нагъидилай чIехи стха, майор Тажидина батальондиз команда гузвай. Ада рикIел хкидай: “Чи къуватар вири патарихъай артух тир, дяве тухунин тежрибани хьанвай. Инициатива чибурун гъиле гьатнавай. Гьар са  солдатди, офицерди азаддиз нефес къачузвай. Ри­кIе кичIевал амачир. Чун гъалиб жедайди чиз­вай”. Тажидинан архивда амай 1943-йисан 25-апрелдин “Правда” газетда кхьенвай: “Яру Армиядин аскерар!  Куьн немсери кьунвай шегьерри, хуьрери, анра авай халкьари гуьзетзава. РагъакIидай  пата чи чилер азад хъийиз гьужума виликди!” Тажидина давамардай хьи, немсерин агъур танкар кукIва­рун патал чибуру кьилдин подразделенияр туькIуьрнавай. Чун чи яракьрихъ агъунвай, чи къуватар артух хьанвай.  Тажидин Азизовичаз Курскдин женгера къалурай кьегьалвилерай Александр Невскийдин орден ганай.

Наби Азизович танкист тир. Ада рикIел хкизва: “Са тепедал немсери сенгерар кьунвай, абуру шадвилер ийизвай. Чибур женгиниз гьазур жезвай. Эхирни приказ агакьна: “Виликди!” Зал хер хьана, санинструкторди зи хер кутIунна. Ам лезги, Ахцегь райондин Чеперин хуьряй тир. Заз мад ам ахкун хъувунач. Зун ада, хирер алай аскерар авай полуторка машинда акьадарна, госпиталдиз агакьарна. Хер сагъ хъхьайла, зун Новороссийскдин “ГъвечIи чилел” танкунин командир яз хьана. Виридалайни чIехи стха Исмаил Центральный фронтда 15 юкъуз немсери кьунвай хуьре са урус къаридин кIвале хьана. Фашистри, есирда гьат­навай чувудар — ас­керар жергеда акъвазарна, гуьллеламишзавайбурук Исмаилни акатна. Адан фамилия немсериз чувуддин хьтинди яз акуна. Гьамни чувудрихъ галаз акъвазарна, гуьлле гуз башламишна. Ам вич вичелай фена. Кьенвай­ мейитрин юкьва аваз, йифен кьулариз вич-вичел хтана. Яргъай хьиз экв авай са кIвал акурла, ада гьаниз гьерекатна. Яшар хьанвай­ урус дишегьлиди ам кIва­лиз кьабулна, 15 юкъуз подвалда хвена. Адаз мад немсер хту­нихъай кичIезвай. Адан руш Ле­нади Исмаилаз, рак ахъайиз, яд, фу ва маса шейэр гузвай­. 1950-йисарилай кьулухъ Ялахърин хуьре Лена лугьудай са дишегьлиди ма­те­матика­дин тарсар гузвай. Са сеферда Исмаил Ахцегьа муаллимрин совещанидиз фейила, Ленадиз ам чир хъхьана. Абурун къужахра гьа­тунар, шадвилер ахьтинбур хьана хьи, эхирни Исмаила ам Ялахъай чи хуьруьз перевод ийиз туна. Ленади и цIарарин автор­дизни тарсар гана, адан фамилия Денисенко (ва я Денисова тир). Лена Исмаил кIвале хвейи дишегьлидин руш тир кьван.

Дяведа авай стхайри — Исмаиловри чпи- чпиз чарар кхьизвай. Гьар жуьредин частара аваз, абурукай кьуд стха — Тажидин, Шагьбас­, Нагъи, Неби Берлиндин женгерани хьана. Са йифиз абуруз садаз сад аквадай ихтияр гана, Берлинда абур чеб чпел гьалтна­. Йифди ксаначир. Шадвилер, рикIел хкунар…

Зейнидин Прага шегьердиз акъатна. Чехословакияда фашистрин кьушунрин са еке десте амай, 9-Майдизни женгер кьиле физвай­. Зейнидиназ Людвиг Свободади (адакай гуьгъуьнлай Чехословакиядин президент хьанай) викIегьвилерай “За храбрость” орден ганай.

Курскдин женгера гитлеровчийрин геллегьар кукIваруник дагъустанви аскеррини чпин лайихлу пай кутуна. Капитан Р.Б.Сулейманован, старший сержант И.И.Илизарован (абуруз  Советрин  Союздин  Игит лагьай тIвар гана) подразделенияр иллаки тафаватлу хьана. Орел азаддайла, халис женгчивилин ерияр пожарный къуллугъдин старший сержант М.Умурдиновани къалурна, адазни 1944-йисан июндиз Игитвилин тIвар гана. А.Датуевни Х.Мегьамедов Баркалладин ордендин пуд дережадинни сагьибар хьана. И женгера еке активвал Дагъустандин жуьреба-жуьре шегьеррайни районрай тир М.Гьажимурадова, Н.Магьарамова, А.Солдатова, В.Махлицкийди, И.Комарова, П.Ханмегьамедова, С.Агъамова, Ш.Шагьмарданова, С.-М. ­Гитинова, М.-З.Сулейманова, М.Алиева, А.Алибегова, Б.Гьажиева, Ч.Багомедова, Л.Гьажимурадова, У.Омарова, М.Чупалаева, А.Къурбанова, С.Мингьаджева, М.Набиева, Исмаиловри ва  масабуруни къалурна.

Курскдин къекъуьндал Ватан хуьзвайбурун жергейра чи баркаллу дишегьлияр — хирер кутIундайбурун  взводдин командир Барият Бадрутдиновна Агъаева, медсестраяр Вера Павловна Певницкая, Валентина Яценко ва масабурни авай.

Курскдинни Орёлдин женгерин 75 йисан юбилей къаршиламишуналди, къейдна кIан­да хьи, гъалибвилер къазанмишуник, чанарилайни гъил къачуналди, чпин ла­йихлу пай кутур кьегьал рухвайринни рушарин тIварар Ватандин ЧIехи дяведин, уьлкведин тарихда къизилдин гьарфаралди кхьенва.

Исмаиловрин дяведа иштирак авур стхай­рикай са Наби Азизович ама. 95 йис хьан­вай ада тикрарда: “Чаз акур хьтин дявеяр чи веледриз, хтулриз, птулриз тахкурай”.

ИкI, Исмаиловрин са хизандай ругуд стхани кьве хтул дяве куьтягь жедалди  душмандихъ галаз лап женгера хьана. Дагъустанда 8 кас фронтдиз фейи маса хизанар заз чидач. Сихилдай фейибур ава.

Исмаиловри фронтдай 47 награда хкана — Женгинин Яру Пайдахдин, Александр Нев­скийдин, Ватандин дяведин вири дережайрин, Яру Гъетрен орденар ва “Москва оборона­ авунай”, “Прага азад хъувунай”, “Берлин къачунай” ва маса медалар. Ихьтин игит рухваяр жегьил-жаванар ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишдай хъсан чешне я.

Жамидин Исмаилов,
Педагогикадин НИИ-дин чIехи къуллугъчи, тарихдин илимрин кандидат, РД-дин лайихлу муаллим