Зун газетдиз макъалаяр кхьизвай инсанрикай туш. Амма хайи чIа­лал  акъатзавай газет, зун бубадин кIвале амайлани, кьисмет хьайи хизандани чи столдал да­тIана хьайиди я, исятдани ала. Зун яшар хьанвай, уьмуьрда вири уькIуь-цу­ру акунвай, пенсияда авай муаллим ва чIехи диде я. Алатай йисан газетдин 29-нумрада Масуб Магьмудован “Пак чка ичIи яз амукьдач” макъала кIелайла, зи фикирар гьар патарихъ фена… (А вахтар рикIе аваз, зун мукьвара хтул, руш, арада муьгьуьббат авайвиляй, маса миллетдин векилдиз гъуьлуьз гунал ра­зи хьана).

За рикIел хкизвайди 1961-йис я.  Хуьре 10-класс куьтягьна, ДГУ-дин студентка хьайила, школадиз са йи­сан вилик фенвайвиляй, зи анжах 16 йис тир. 1-сентябрдиз  чун сифте яз университетдиз атайла, чаз вири студентар пака ципицIар кIватI хъийиз тухузвайдакай малумарна. Гьа вядеда студентар сентябрдин вацра совхозриз куьмек гуз тухудай адет авай. 2-сентябрдиз чун пар чIугвадай машинрин кузовра аваз Дербент райондин Великентдин совхоздиз тухвана. 3-сентябрдин экуьнахъ чун совхоздин председателди гьаятда кIватIна, чна вуч авуна кIанзаватIа лагьана, кIвала­хал рекье туна. Чахъ, гьелбетда, университетдай преподаватель, староста ва иллаки чи дагъларин рушарин къайгъударвал ийидай ксар галай. А вахтунда ягь-намус ви­ри патарихъай вичин чкадал алай.

Дагъдин райондин центрада виридаз чешнелу еке хизанда чIехи хьанвай зун, ацукьун-къарагъун, жува-жув гьикI тухвана кIандатIа, лазим тарсар кIвале гана, акъуднавайди тир дуьньядиз. Зи буба, имияр, халуяр яракь гъиле кьуна, чи уьлкве хвейи, дяведин хирерин гелер алаз хтанвайбур, сад дяведин инвалид, муькуьди вичин чанни хайи ватан патал къурбанд­навайди тир.

Гьа и сифте йикъан экуьнахъ зун, 16 йис хьанвай руш, рангунин читинин перемни, кьилел лацу багъламани алукIна, вугай ящикни мукIратIар гваз бригадирди къалурай жергедин кьиле акъвазна. Дуьз лагьайтIа, бригадирди зав лап гъве­чIи ящик вугана. Са тIимил вахтни арадай фенач, инал гуьрчег акунар, хъсан буй-бухах, виле­ра са гьихьтин ятIани вичел желбдай ишигъ авай жегьил гада атана. Ада заз салам­ гана ва къах хьана акъвазна, алай чкадилай ам мад юзун хъуву­нач. И юкъуз ам, вичин ящикни кIа­ник кутуна, ацукьна, са кIва­лахни авунач. Кьвед лагьай юкъуз­ни ам гьакI ацукьна ва адан патав курсуна авайбур къвез, са вил заз ягъиз, чпин чIалал рахаз хъфена.

Тегьенгрикай ципицIрин са жергедин кьве патай кьве касди кIватIна кIанзавай. Гьар са жерге бригадирди кьабулзавай. ГьакI хьайила, темпел хьиз ацукьнавай гьадан патайни за кIватIиз, ципицIар машиндал тухуз вахкуз хьана. Зун гьакI вердишнавай. Сив агална, хизанда чна сада тавур кIвалах муькуьда хъийизвай. Диде-бубадиз шикаят авун чаз къадагъа кар тир. Пуд лагьай юкъуз и гада кIвалахдив эгечIна. Ада заз вичин тIвар, вич армиядани­ хьанвайди, спортдал рикI алайди, 3-курсунин студент, 24 йис ва вич аварви тирди лагьана. Гьелбетда, зазни ам гзаф бегенмиш хьанвай. Амма заз гьеле муьгьуьббат вуч ятIа чизвачир. Зи кьиле авайди кIе­лун тир. ИкI, чна сентябрдин вацра санал кIвалахна. Маса гьич са рахунни чи арада хьанач. Ам ягь-намус вине авай, чи дагъларин адетрал амалзавай, акьул чранвай жегьил тир. Сентябрдин эхирра ада вичин муьгьуьббатдикай, вичин диде-буба зи диде-бубадин патав ракъурайдакай, захъ галаз рахадай ихтияр къачудайдакай ва лишан кутадайдакай лагьана.

Маса миллетдин векилдиз зун гун тийидайди заз лап хъсандиз чиз­вай. “Чидай тамай тар атIутI” лу­гьудай зи бубади. Ада, имийри, халуйри чпин уьмуьрдин юлдашар анжах чи хуьряй­ гъанвайбур, чпин вахар, рушар анжах чи хуьруьнвийриз ганвайбур тир. Абурухъ виридахъ чешнелу хизанар хьанвай. Зи бейнида, кьиле гъвечIи чIа­валай тунвай “тек жуван хуьруьнжувахъ” галаз уьмуьр тухун. ГьакI хьайила, маса миллет анихъ амукьрай, маса хуьруьз­ни зун гъуьлуьз гудай фикир авайди тушир зи иесийриз (диде-бубадин мукьвабурукай, гьакI­ни хуьряйни илчияр авачиз тушир, гьелбетда). За аварви и гададиз вири авайвал лагьана, зи хуьруьз са касни рекье тун тавун тIа­лабна.  Акваз-такваз  октябрдин варзни акъатна. Ноябрдин суварин йикъара зун хуьруьз хъфейла, лишанар кутадайбур атана. Заз ихьтин вахтунда жув гьикI тухуда­тIа чизвачир, зи кьил гьеле чранвачир­, анжах бубадин гаф заз закон тир…  Ам­ма аварви гада, кьве гъил къа­къаж­на, вичин муьгьуьббат хуьз кIва­­чин хьанвай. “Обручение — не свадьба, его отменить можно”, — лу­гьудай ада. Ви­чи вичин диде-буба чIа­лал гъанвайди, абур чи хуьруьз физ гьазур хьанвайди малумарна. Ада, зун чIалал гъиз, вичин вах ва имидин хва (абуру мединститутда чIехи курсара кIелза­вай) ракъурнай. Адан халудин пабни атана зи патав­.

Зи халу Махачкъалада хъсан къул­лугъдал алай, зун адан кIвале яшамиш жезвай. Халудиз — чун, ам чазни гзаф кIандай. Эгер дуьньядин винел хъсан халуяр алатIа, ам сад ла­гьай чкадал алай халу тир. Аварви гадади вичин ими адан патавни ра­къур­най. Вучиз ятIани, зи “хъсан” халуди завай са гафни хабар кьуначир, ада маса миллетдиз гудай руш авайди туш, чи лезгийриз “итимар” ацIанва лагьана жаваб ганай.

За кIелзавай факультетдин декан зи мукьвади тир. Ам зи далудихъ дагъ хьиз галай, ам вири алай чкадал лекцийрани захъ галаз лезгидалди рахана хъфидай. За ихтилатзавайбур алатай асирдин 60-йисар я. Абур университетдин “къизилдин” йисар тир. Чи халкьдин тIвар вине авай. ДГУ-дин ректор жегьил новатор Абилов  Абуталиб Абилович тир. Х.Рамазанов, М.Ражабов, А.Агъаев, Н.Эмиров, А.Бабаев, Р.Гьайдаров, Р. Мегьамедов ва масабур дяведин йисара, гъиле яракь кьуна, чи ватан хвейи, ягь-намус  чка­дал­ алай, еке чирвилер авай ораторар ва гьа са вахтунда юмор гвай, дагълар хьтин итимар тир. Абуру чун гьар сад “личностар” хьун патал гзаф зегьметар чIугурди разивилелди ри­кIел хкиз кIанзава.

Дагъустандин чIаларин кафедрадин заведующий Ражидин Идаятовичавай аварви и гадади лезги чIалан словарь, ктабарни къачуна, са йисан къене лезги чIал чирнай. Факультетда лекцийра чун сад-садал гьалтзавай, ам­ма зи гаф сад тир… Ам, кIелунар куьтягьна, вичин­ рай­ондиз хъфена. Зунни зи райондиз хтана. Сифте курсуна зак лишан кутур, вад йисуз за кIелна куьтягьдалди вил алаз акъвазай уьмуьрдин юлдашдихъ галаз чна ме­хъерарна, чешнелу хизан кутуна­. Зи гъуьлуькай республикада вичин кIва­лахдин рекьяй тIвар-ван авай кас хьана. Исятда ам чи арада амач, зун хцихъ галаз яшамиш жезва.

Амма уьмуьрда фикирдизни гъиз тежедай крарни жеда кьван… 1997-йис тир. Чи хизан сифтедай районда яшамиш хьана, ахпа — меркезда. За кIва­лахзавай мектебда авай са муаллим кефсуз хьана, зун адан паталай тарс гуз 9-классдиз фена.

Тарс низ чизва лагьайла, са руша гъил хкажна, доскадал атана, хъсан жавабарни гана. Заз къимет эцигиз кIан хьана, фамилия ха­бар кьурла, вичин фамилия гьа чна кIелзавай йисарин  студентдинди ва тIварни зиди кьуна. Зун гзаф мягьтел хьана. Зи тIвар лап тек-туьк гьалтайди заз чизвай. Заз зи бу­бадин жегьилзамаз кечмиш хьайи ва­хан тIвар ганвай. Переменадиз за и руш классда акъвазарна, адан тIвар ни эцигайди, гьинай я лагьана хабарар кьуна.

И руша заз вичин бубади, 43 йис хьайила, мехъер авурди, вич адан чIе­­х­и руш ва бубадин сифте муь­гьуьб­бат лезги руш тирди, чпин вири ту­хумдиз, мукьвабуруз и агьвалат чиз­вайди, вичин дидени и тIвар эцигиз рази хьайиди  ахъайна. Амма исятда буба онколо­гиядин больницада операция авунвайди, ам гзаф къени, рикI михьи инсан тирди лагьана, руш шехьна. Зун серсер­ хьана амукьна. Заз, а чIавуз 52 йи­са авай дишегьлидиз, 15 йиса авай ру­шаз лугьудай гафар жагъаначир. Зи стха а вахтунда онкологиядин больницада отделенидин заведующий тир. За адавай хабарар кьурла, ахьтин фамилия алай итим вичи операция авунвайди ва адан гьал лап писди тирди лагьа­на. Стхади зун  ам авай палатадиз тухвана…

Чарпайдал къатканвай адан (яшар 60-дав агакьнавайтIани) буй-бухахдин тIарамвал, вилерин ажайиб ишигълувал квахьнавачир. Чна гзаф ихтилатар авуна. Вичел кьил чIугунай ва вич операция авурди зи стха тирди чир хьайила, ада элкъвез-элкъвез са шумудра баркалла, сагърай лагьанай. Зани, ада вичини сагъ хъхьуник умудар кутунвай…

Кьве вацралай ам рагьметдиз фена. Зун гьа миллетдикай тир чи школадин завучдихъ галаз адан хизандиз башсагълугъвал гуз фена. 5-6 югъ кьван алатнавай, гзафбур чкIана, кIвале лап мукьвабур амай. Адан сифте муьгьуьббатдин агьвалат абуруз виридаз чизвай. Чун хъсандиз кьабулна. Адаз вижевай акьуллу уьмуьрдин юлдаш, хизан (мектебда гуьгъуьнлай за адан кьве гададиз тарсар гана), мукьвабурни авай.

Эхирдай заз Масуб стхадиз чухсагъул лугьуз кIанзава. За адан ма­къа­лаяр хушдиз кIелзава, адан гафарал къул чIугвазва. Баркалла Надиразни Салигьатаз, абур чпин гафунал кIевиз акъвазна, чпин муьгьуьббат хвена. Вири жегьилар бахтлу хьурай, дуьньяни — ислягь!

Диде-бубайриз лугьуз кIанзава: куь веледриз арада муьгьуьббат аваз мехъерар ая!

А.Г. Мегьамедова,

Махачкъала шегьер