Малум тирвал, виликдай агьалийриз пенсияр, яшайишдин хилен маса пулар, дидевилин капитал, аялриз пособияр гунал са фонд — Пенсийрин, гьукуматдин кIвалахал алай инсан азарлу хьуниз, вахтуналди зегьметдиз къабил туширвилиз килигна (больничный), дишегьли кIвачел залан хьунихъ, аял хунихъ галаз алакъалу, реабилитациядин такьатар (ТСР), курортризни санаторийриз путёвкаяр гунал муькуь фонд — Яшайишдин­ страхо­ва­ни­дин — машгъул жезвайди тир.  Алай йисан 1-январдилай кьве фондуникай сад — Яша­йиш­дин фонд — хъувурдалай кьулухъ республикадин агьалийрик къалабулух кутазвай суалар кьери жезвач. “Лезги газетдин” почтадиз къвезвай, мукьвал-мукьвал тикрар жезвай (абурукай чна виликдайни ганватIа­ни) суалар, мес­элаяр мукьвара чна Россиядин Яшайишдин фондунин Дагъустанда авай Отделенидин управляющий (Дагъустандин Яша­йишдин фондунин регьбер)  Мегьамед  Исаевахъ  галаз мад сеферда веревирдна.

— Яшайишдин фондунин Дагъус­танда авай муьштерийрихъ галаз ­кIва­­лахдай къуллугъриз гьар юкъуз 2500-далай виниз арзаяр къвезва. ИкI, алай йисан алатнавай варцара чи республикада 260 агъзурдалай виниз къуллугъар кьилиз акъуднава. Идалайни гъейри, гзаф къуллу­гъар проактивный къайдада (автоматически), яни агьалийрин арза галачизни (кьилди къачуртIа, дидевилин капитал, СНИЛС) тайинарзава. Бязибур патал анжах са арза бес жез­­ва. Гзаф вахтара амни арада мензил аваз, яни кIва­ляй къецел экъечI тавуна, электронный кабинетдин куьмекдалди ­вугуз жезва. Гьа и къайдада кьилиз акъудиз жезвайбурук 2023-йисан        1-январдилай гуз эгечIнавай сад тир (единое) пособие акатзава. Тикрар хъийин: ам патал ар­за “Госкъуллугъар” порталда гуз же­да. Агьалидилай арза атайла, Россиядин Яша­йишдин фондунин Да­гъустанда авай Отделенидин къуллугъчийри республикадин та­лукь­ органривай ва организацийривай, ведомствойри сих алакъа­да аваз кIвала­ху­нин сергьятра аваз, ла­зим документар чпи къачузва. Ан­жа­х­ кьилдин дуьшуьшра са гьихьтин ятIани делилар (агьалидин яша­йишдин гьалариз талукьбур), эгер гьу­­куматдин информациядин къурулушда гьатнавачтIа, абур агакьарна кIан жезва.

    Мегьамед Исаевич, “Лезги газетдин” почтадиз агьалийрилай мукьвал-мукьвал къвезвай суалрик акатзава: эгер сад тир пособие гуникай хизандиз отказна­ва­тIа, вуч авун лазим я? Мад сеферда ар­за вугана кIанзавани,  тахьай­тIа, сад­ра отказ авур дуьшуьшра ам хгуникай хийир авачни?

— Сад тир пособидик, тIварцIяй­ни­ аквазвайвал, са шумуд, яни 5 вып­­­лата акатзава. Лугьун хьи, гьеле­ 2022-йисан 1-январдилай чи фон­ду­ни акьван чIавалди агьалияр­ яша­йиш­дин рекьяй хуьдай ор­ганри ва Рострудди тайинарзавай са жерге куь­мекар (яни пулдин выплатаяр) агакьариз хьана. Ихтилат россиявийрин, гьа жигьетдай яз дагъус­тан­вийринни, 5 категория патал эвездин пулуникай (компенсация) физва. Алай йисалай мад сад, яни сад лагьай аял патал адан 3 йис та­мам жедалди гузвай пособие алава хъхьанва, эгер аял 2023-йисан 1-ян­вардалди дидедиз хьан­ва­тIа. И по­собие  агьалияр яшайиш­дин рекьяй хуьдай органри та­йи­нарнаватIа, чна ам къачузвай касдин виликан рек­визитар хвена, ам­ма гузвай вах­тун­да дегишвилер гьат­наваз (яни февралдин пул — март­диз, март­динди — апрелдиз ва икI мад), хгун хъийи­да.

Эгер хизанда сад лагьай аял дидедиз 2023-йисан 1-январдалди хьанватIа, амма диде-бубади и пул къачун патал документар гьеле туь­­кIуьрнавачтIа, абуру Яшайишдин фон­­дуниз арза вугана кIан же­да. Ам­ма аял алай йисуз ханвайди ятIа, хи­­зандиз пуд йисалди гузвай пособие (от 0 до 3 лет) къвезвач, яни сад тир пособие туькIуьрун лазим я. Тикрар хъийин: сад тир посо­бие чпе 17 йис­ал къведалди яшарин аялар ва анжах тIимил доход авай хизанриз, гьакIни медицинадин идарада фад, яни 12 гьафте жедалди, учетда акъвазай кIвачел залан тир дишегьлийриз гузва.

Сад тир пособие тайинарун патал хизандивай арза гзаф сеферра вугуз жеда. Амма цIийи арза виликдай ракъурнавай арзадиз талукь яз къарар акъудайдалай, яни адаз талукь органар килигайдалай, ахтармишайдалай кьулухъ  вугана кIанда­.­ Амма… Эгер сад тир пособие тайинарун патал арза ганватIа ва ам гуни­кай отказнаватIа, важиблуди и кардин себеб я. Эгер ам тагунин себеб хизандин доход къалурзавай делилар бес тахьун ва я дуьз­бур тахьун ятIа, лазим делилар вах­­тунда гьазур­ ­хъувун, арза мад сеферда хгун лазим я. Эгер себеб хизандин доход тIимилди туш­тIа ва я хсусиятда авай эменниди (мисал яз, кIвалер, машинар…) тайинарнавай уьлчмейриз жа­ваб гузвачтIа (ми­сал яз, кьве кIва­лер, кьве машин­ аватIа…), тади гьалда мад арза хгунин лазимвал авач. Ахьтин хизанри  чпин хсусиятда авай эменнидиз­, мажибдиз ва икI мад доходдин кьадардиз талукь яз дегишвилер жедалди, арза гуникай хийир авач. ГьикI хьи, хизан тIимил доход къвез­вайбурук акатзавач.

    Дагъустанвияр патал ва­жиб­лу мад са месэла дидевилин сертификатриз талукьди я. Эхиримжи вахтара гзафбуру адан такьатар аялри чирвилер (образование) къачун патални ишлемишзава. Мадни чи ватанэгьлийри гьихьтин рекьериз адакай гзаф менфят къачузва?

— Дугъриданни, 2007-йисан 1-ян­вардилай дидевилин сертификатар гуз башламишайдалахъ инихъ, адан кьадар хьиз, такьатар ишлемишдай рекьерни артух хьанва. ИкI, алатнавай йисара дагъустанвийрин 370 агъзур хизанди ам къачунва.

Дидевилин капиталдин такьатар алай йисан алатнавай варцара да­гъустанвийрин 79 хизанди аялрин образование патал ишлемишнава. Санлай вири Россияда — 68,7 агъзур хи­занди. Алай йисуз 17 процентдилай виниз хизанри адакай иллаки об­разование патал менфят къачудайвал я. РикIел хкин: дидевилин сер­ти­­фикатдин такьатар хизанда авай гьи аял патал хьайитIани ишлемишиз жезва. Образование къачуниз хьиз, кIелзавай девирда общежитидин къуллугърайни пул адан гьисабдай гуз жезва. ГьакIни — аялдихъ гелкъуьниз, аялрин бахчадизни.

Малум тирвал, 2020-йисан 15-апрелдилай дидевилин сертификат арза вугун тавуна, яни ЗАГС-дин гос­реестрдай гузвай делилрал асаслу хьуналди, гузва. Гаф кватай­ чкадал лугьун хьи, гьа и жуьреда СНИЛС-ни къачуз жезва (икI ам къачунвайбурун кьадар 321 агъзурдав агакьнава). Аялдиз СНИЛС ди­девилин капитал, яшайишдин выплатаяр, ОМС-дин полис къачун, по­ликлини­кадихъ галкIурун патал ла­зим къвезва. ЧIехибуруз — кIвала­хал акъвазун ва пенсия тайинарун патал.

Дидевилин сертификатар Да­гъустанда чIехи пай хизанри яша­йишдин шартIар хъсанарун ва кIвал маса къачун патал ишлемишзава.

    Чи фикирдалди, фондар сад авуни агьалийрив къуллугъар­ агакьарунин карда кьезилвилер тунва…

— Шаксуз. Кьве фонд — пенсийрин ва яшайишдин страхованидин — сад авунин кьилин метлеб агьалийриз къулай хьун патал я. Икьван гагьди кьве фондуна кьилиз акъудзавай къуллугъар — пенсия тайинарун, яша­йишдин пособияр туькIуьрун, “больничныйрай” пул гун, реабилитациядин такьатар къачун ва икI мад гзафбур — гила сана, са гъилди, гьакI арада мензил авазни кьилиз акъуддай мумкинвал хьанва.

Рагнеда Рамалданова