Уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ
РикIел хкунар
Лезгийрин советрин литературадин диб кутурбурукай сад тир писатель, общественно-политический деятель, Ватандин ЧIехи дяведа игитвилелди телеф хьайи (1944-йис) Мемей Эфендиеван цIи 120 йис жезва. И вакъиадихъ галаз алакъалу яз, адакай рикIел хкунар газетдин чинал гъун чна писателдин хтул — вахан руш, РД-дин лайиху муаллим, РФ-дин умуми образованидин гьуьрметлу работник Тамила Жамалдиновна Набиевадивай тIалабна.
* * *
Дагъустанда тIвар-ван авай рагьметлу Эфендиев Мемей халудикай заз аял чIавалай чIехи диде Изефатавай, Музлифат ва Зарият халайривай, зи дах Жамалдинавай ва диде Асниятавай, гьакI маса мукьва-кьилийривайни гзаф ихтилатар ван хьанай. Абур гилани, жувакай диде ва баде хьайилани, зи рикIелай алатзавач… Тарихдал рикI алай инсанрив, жегьил несилрив агакьариз кIанзава…
* * *
Мемей Эфендиев (Магьамед ТIагьирович Хидиров) Кьурагь райондин КьепIиррин хуьре Хидиров ТIагьиран ва Алиман руш Изефатан хизанда 1903-йисан январдин вацра дидедиз хьана. Ам кьуд рушалай гуьгъуьниз хьанвай эркек велед тир (адалай вилик хьайи Агьмед гъвечIизмаз рагьметдиз фенай). ГъвечIи Магьамед кьатIунар авай, гзаф ката-калтугун кIандай викIегь аял тир.
Адан буба ТIагьира медресайра араб чIалан тарсар гузвай. Вичин рушариз хьиз, ада гададизни гъвечIи чIавалай араб чIалал кIел-кхьин чирнай. Диде Изефатазни вири дуьнья гъвечIи хцин вилерай аквазвай. Ам аялдив гзаф кIанивиляй “Мамей”, “Мей” лугьуз рахадай. Гьавиляй халуди, мумкин я, дидеди эцигнавай лакIаб-тахаллус вичиз тIвар яз къачуна. Хуьре, документра ва юлдашрин арада ам Мемей хьиз чидай.
* * *
Са кьадар яшариз акъатай гада, вичин кьилни хуьз, чирвилерни къачуз, ими Гьаликахъ галаз Бакудиз фена.
— Ими, ша, чун кьведни Бакудиз катин, лугьузва Мемея са юкъуз имидиз, — ана чна кIелни ийида, кIвалахни. Гьанай чна чIехи бубадиз, бадедиз, дидедиз, вахариз куьмекни гуда.
Гьаликаз (Аликаз) лагьайтIа, Мемей стхани, хтулни тир, дустни. Ада, кIвалахунилай, кIелунилай гъейри, фялейрин кIватIалризни физвай Мемеяз къайгъударвилелди лугьудай:
— Магьамед, ваз ахвар бес жезвач, ваз фу недай мажални жагъизвач. Вуна гьикьван кIелда, гьикьван кхьида? Вун гьикьван катда?
— Я ими, завай инкъилабдикай къерехда акъвазиз жедач, — лагьана, ам мад большевикрин тапшуругъар кьилиз акъудиз фидай.
Мемеяз цIийи юлдашрин арада урус ва туьрк чIалар, кесибринни девлетлуйрин арада авай гъаразвилер, жуьреба-жуьре дестейрин ва партийрин мурадар-метлебар, дуьньядин маса сирер чир хьана.
И йисара Мемея вичин сифте шиирарни туькIуьрзавай. Шаирвилин рехъ, Дагъустандиз хтайла, гужлу хьана… Адаз урус шаир Владимир Маяковскийдин яратмишунри гзаф таъсир авунвай. Гьавиляй хейлин эсерар ада, гьа шаирди хьиз, цIарар кьатIиз, “гурарин къайдада” кхьенва. Месела, “Кьаркьулувни тIиб”, “Комсомолар”…
Чирвилерин дережа хкажунин ашкъиди Мемей Эфендиев Бакудай Тифлисдиз акъудна. Ина ам Коммунистический вуздиз гьахьна. Дерин чирвилер къачуз, Советрин гьукуматдин бинеяр эцигунин къайдаяр чириз, Тифлисда кIелай йисарни акваз-такваз акъатна. Шегьерра авур кIелунри, къачур чирвилери ва акур тежрибади жегьил итимдин рикIе дерин гелер туна, адаз и йисара кьиле фейи вакъиайри екез таъсир авуна…
* * *
КIелунар куьтягьна, Дагъустандиз хтайла, Мемея республикадин образованидин министерствода, партиядин обкомдин образованидин сектордин заведующийвиле ва маса къуллугърал зегьмет чIугуна.
Республикада а чIавуз кьиле фейи дегишвилерик, инсанрин дуланажагъдин шартIар хъсанаруник, галатун тийижиз, пай кутурбурукай сад чи халу я. И рекье адан уьмуьр са шумудра хаталу дуьшуьшрик акатнай.
Граждан дяведин йисара Деникинан векилриз Куьредин рикI тир Кьасумхуьрел иесивал ийиз кIан хьайи чIавуз яру аскерар галаз Совет гьукуматди Мемей халу ракъурнай.
Граждан дяведин йис тир… Кьасумхуьруьв броневик кьиле аваз большевикрин аскерар агакьна, абурун юкьва Мемей Эфендиевни авай. Советрин властдиз ва халкьдин уьмуьрда жезвай дегишвилериз аксибуру рехъ кьунвай. Абурун фикир атанвай аскерар муькъвяй хуьруьз ахъай тавун тир. Броневикни абуруз сифте яз аквазвай: пулемет алай гьулдандин машиндин я къуватдикай, я гьайбатдикай садазни хабар авачир. Абур броневик, къуьн кутуна, муькъвелай вацIуз вегьез гьазур хьанвай.
Арадал атанвай гьалдин гъавурда акьур Мемея, акси женгиниз кIватI хьанвайбур секинардай мурад аваз, тадиз броневикдал акьахна, кIевидаказ лагьана:
— Я жемятар, я лезгияр! Куьн чи рекьелай элячI. И Яру аскерар чи халкьдиз куьмек гудай, цIийи уьмуьр туькIуьрдай ният аваз атанвайбур я. Абуруз чи чIал чизвач, гьавиляй зун рахазва… Чав гвайди туп-тфенг алай гьулдандин машин я… Куьне инал гьавайда ивияр экъичдайвал ийимир!
Лезги чIалал авур ихтилатар ван хьайила, муькъве акъвазнавай дагъвияр, чпин ружаяр, кьуьквер яваш-яваш агъуз хъувуна, секин хьана.
— А кьегьал чи чIалал рахана, — шад хьана яшлу куьревидиз. — Яраб ам лезги ятIа?!
— Эхь, халу, зун квекай я, КьепIирдилай я, — тестикьарна Мемея.
— И ярубур чи патал алайбур хьиз аквазва, — лугьуз, бязибур къерех хьана…
* * *
Алатай асирдин 30-йисар тир… Мемеяз мехъерар авуна: адаз дидедин меслятдалди КIиридай Ракьужат эмедин руш Каминат гъана. ЦIийи свас акунар, абурар алай, яшарни бегьем тахьанвай “аял кьил” тир. Гъуьлуьз фидайла, ада вичив гваз чамран кIвализ ниниярни гъана. Свас гьа вичин яшда авай балдузрихъ, Мемеян гъвечIи вахарихъ галаз нинийрив къугъвадай. Изефат диде абуруз килигиз, кьил галтадиз жедай. Мемейни тажуб хьана амукьнавай:
— Я диде, на заз вуж гъана? Ам аял я хьи! Заз сусав кIелиз тадай фикир авайди тир, — ада вич бейкеф хьанвайди къалурна.
— Я чан хва… Ам, жуван бала хьиз, зи рикIиз гьахьнай ман, — диде тахсир вичин хивяй акъудиз алахъзавай.
И йисара М.Эфендиева Кьасумхуьрел цIийиз тешкилнавай райондин “Колхоздин пайдах” газетдин сад лагьай редакторвал ийизвай. Адаз элкъвена мад меркездиз кIвалахал эвер хъувунвай. Свасни галаз ам Махачкъаладиз хъфена.
Шегьерда кIвалах генани къалин хьана. Наркомпросда (образованидин министерствода) жавабдар къуллугъдал зегьмет чIугвазвай Мемеяз кIвализ-къаз артух фикир гудай вахт жагъизвачир. Каминат гзаф вахтара кIвале кьилди амукьзавай. Итим са шумуд юкъуз маса шегьерриз, районриз командировкайриз фейила, гъиле кеспини тахьайла, адан рикI лап дарих жезвай. Гьар гъилера итим кIвализ хтайла, ада шел-хвал ийидай. И гьал дегишарун патал халуди Каминатан имидин руш Мафисатаз “куьмекдиз” эвердай.
Мафисат Азизовна Бакудин гимназияда чирвилер къачунвай, Обкомда къуллугъдал алай, гьуьрмет авай дишегьли тир. Аквадай гьаларай, адакайни сусан дердидиз чара хьанач. КIвалахдин, кIвалин, дердийрин гъиляй Мафисатаз Каминатахъ галаз “къугъвадай” мажал жезвачир. Эхирни, гьа ихьтин гьалар себеб яз, жегьил хизан чкIана, Магьамедни Каминат чара хьана…
Гуьгъуьнлай зи халуди Махачкъаладин медицинадин техникумда урус чIалан тарсар гузвай Ольга Герасимовнадихъ галаз кьисметар сад авуна. Ольгадин буба эрмени, диде — са пай урус, са пайни гуржи я лугьудай. Ам гзаф чирвилер авай, вич гьинал гьикI тухудатIа, нихъ галаз гьикI рахадатIа, чидай, акьуллу дишегьли тир. Гзаф вахтара ада Мемея кхьей макъалаяр, докладар кIелдай ва вич рази тушир чкаяр къалурдай. Ам Махачкъалада интернатда кIелзавай Мемеян гъвечIи пуд вахаз куьмекарни гуз агакьдай. Ольга сусаз чпелай алакьдай куьмекар (кIвалер михьун, пекер чуьхуьн, аялар паркуниз тухун, некIедин учирда акъвазун) Мемеян вахарини гудай.
Мемеязни Ольгадиз цуьквер хьтин кьве велед хьана: хва ТIагьирни руш Гуьрчег. Гуьгъуьнлай абурун дидеди кьведан тIварарни вичиз кIандайвал дегишарна: ТIагьиракай Герасим, Гуьрчегакай Ольга хъувуна, рушаз вичин тIвар гана.
Алай вахтунда, са кьадар яшар хьана, Гуьрчег Санкт-Петербургда, ТIагьир Москвада чпин хизанар галаз яшамиш жезва.
* * *
Залан 1937-1938-йисар алукьна. Парабурухъ а чIаван “жазаяр” галукьна.
Мемей халу дустагъда ацукьарайла, мукьва-кьилийриз, дустариз ва адаз гьуьрмет ийизвай гьар са касдиз дериндай хажалат хьанай.
Изефат диде, “зи хцин кьилел гъанвайди вуч мусибат я?!” лугьуз, югъ-йифди шехьзавай. Адан чIулав чIарар акваз-акваз рехи хьана: “Икьван Советрин гьукуматдин рекье чан гуз, уьмуьр тухузвай хциз гьукуматдин итимри вуч авунатIа аку!.. Гила чна вучин?!” Вичин хциз гьикI куьмек гудатIа, адан кьилиз къвезвачир.
Мемеяк са тахсирни квачирди Ольгадизни чизвай. Ам секиндиз кIвале ацукьнач: ада Москвадиз Сталинан тIварцIихъ арзаяр сад-садан гуьгъуьналлаз рекье туна.
Мемеян ими Гьаликни, амай мукьва-кьилиярни гьахъ жагъурунин гуьгъуьна гьатнавай.
Мемей дустагъда авай йисара адан гъвечIи пуд вахни, Гьаликан рушар — Зарият, Музлифат, Кфаят кIелзавай чкайрай акъудна. Абурал “троцкистдин вахар” лакIаб алкIурна. Са вахан, Музлифатан, даркIушви итим НКВД-дин къуллугъчи тир. “Ваз килигна зунни кIвалахдилай чукурда, ви стха троцкист я” лагьана, ам Музлифат халадихъ галаз чара хьана.
Ибур чи дах Жамалдина техникумда кIел-завай йисар тир. Халаяр кIелдай чкайрай акъудайла, дахдизни къурху хьанвай. ЯтIани халудин свас тарсар гуз нянин сменада авайла, ам, аялриз килигиз, халудин кIвализ фидай.
Абур а вахтунда Дахадаеван куьчеда яшамиш жезвай, техникумни гьа патав гвай.
“Вун къуншийриз таквадайвал ша, та-хьайтIа, вунни техникумдай акъудда”, — лугьудай халудин суса. Жамалдин адаз гзаф кIандай. КIвализ “Дин” атайла, аялризни гзаф шад жедай…
* * *
Мемей халу кIелдай чкайра къачур чирвилерихъ рикIивай агъанвай къуллугъчи тир. КIвалахдин гъиляй адаз секиндиз ацукьна кхьидай мажал жезвачир. ЯтIани, гьа кхьенвай эсеррин кIватIал акъуддай фикир аваз, ада абур кIвале хуьзвай. Амма адан яратмишунар, вич дустагъда авайла, квахьнай.
Ольгади суьгьбетайвал, халу дустагъда ацукьнавайла, абурун кIвализ са итим атана. Ада лагьана: “Зунни Эфендиев я, заз чизва, куь кIвале Мемея кхьей эсерар ава. За абур чапдай акъудиз куьмекда, зав гице”. Ольга чIалал гъана, Мемея кхьенвай самбар эсерар тухвана. Амма абур, гьайиф хьи, садни печатдиз акъатнач…
* * *
1940-йисуз Махачкъалада, Дзержинскийдин тIварунихъ галай клубда, Мемей Эфендиеван ачух суд кьиле фена. Икьван вахтунда дустагъда ацукьнавай халу са кIусни руьгьдай аватнавачир. Ада, вичиз адвокат герек туш лагьана, хъсандиз гьазурвал акунвай.
Суд физвай клубдин зал гьар юкъуз сиви-сивди инсанрив ацIузвай. Абур М.Эфендиева вич тухузвай къайдадал, адан дурумлувилел, дирибашвилел, савадлу жавабрал гьейран тир.
НКВД-дин къуллугъчиярни гьакI акъвазначир. Абур, шагьидар жагъурна, Мамеяк кутунвай тапан тахсирар тестикьариз алахъна. Тапан шагьид лезгийрикай хкатна лугьуз, халудсусаз чи миллетни кваз къайи хьанвай. Аялар са бубат чIехи хьайила, ада абурун кьиле “куь буба лезгийрин фитнедалди дустагъдиз аватайди я” гафар туна.
Ингье, залдиз и шагьидни гъана. Амма суддин, аниз атанвай кьван халкьдин вилик адавай тапарар ийиз хъхьанач. Ада виридаз ван къведайвал лагьана: “Магьамед, залай гъил къачу. Зав а тапарар гужуналди, тапанчидин хурук кутуна, кхьиз турбур я”. Халуди элкъвена ам галай патаз тфу вегьена, такабурлудаказ лагьана: “Бес абурувай зав вучиз авачир крар хиве кьаз таз хьанач?!”
Къалурнавай кьван тахсирар садни тестикь тахьайла, Верховный суддин коллегияди (Гьуьсейнов председатель яз) 1940-йисан 7-февралдиз “…михьи я, са тахсирни квач” лагьай къарар акъудна, чи халу гьа залдай азад хъувуна. Ана кIватI хьанвай инсанри ягъай капарин ван Дахадаеван куьчедиз къвезвай…
А вядеда дустагъда ацукьарайбурун кьадар вишералди тир, анай экъечIиз хьанвайбурун кьадар тупIаралди гьисабиз жедай. Гьахъвал гъалиб хьана. Амма и гъалибвал, и азадвал Мамеяз вичиз, Ольгадиз, аялриз, дидедиз квяй акъвазнатIа, анжах абуруз чпиз чизвай.
Мадни. Заз инал Обкомдин секретарь Сорокинан гафар тестикь хьайиди рикIел хкиз кIанзава.
1940-йисан 5-мартдиз ВКП(б)-дин Обкомдин бюродин заседанидал Эфендиев Магьамед ТIагьирович большевикрин партиядин членвилиз кьабул хъувур къарар акъудна. И хабар Эфендиеврин хизандиз партиядин Обкомдин цIийи секретарь юлдаш Линкуна хушвилелди ганай.
Гуьгъуьнлай суддин къарардалди халудив са кьадар пулни вахканай, хизан галаз кьве вацра санаторийда ял ядай путевкани ганай…
Тамила Набиева,
РД-дин лайихлу муаллим
