Ватандин ЧIехи дяведин къукърумри са шумуд агъзур километрийрин яргъара ван авунатIани, адан рикI къарсатмишдай сесер Дагъустандин хуьреривни агакьна. Гъиле яракь кьаз жедай итимар фронтдиз фена, халкьдин майишатдин вири кIвалахар дишегьлийрал, яшлубурал ва жаванрал ацалт­на. Дяведин вири жуьредин азиятар вилералди акур дишегьлийрик кьепIирви устIар  Гьасанан руш Саиматни акатзава. Ам и мукьвара 103 йисан яшдаваз рагьметдиз фена.   Адахъ галаз авур суьгьбетар рикIел хкизва чна. Адан уьмуьрдай советрин гьар са агьалидин, дяведин ва адалай гуьгъуьнин йисара яшамиш хьайи гьар садан кьисмет аквазва.­

— Мислимат дидедиз чун цIипуд велед хьанай, — ихтилатдив эгечI­най Саимат Гьасановна. — Садбур гъвечIизмаз агъа дуьньядиз фенай. Чун стха Гьажикъурбанни ругуд вах амукьнай. Фашистри чи уьлкведал вегьейла, зун  14 йиса авай руш тир. Советрин ватан къурхулувилик акатнавайдакай малум хьанмазди, хуьруьн итимар десте-десте фронтдиз фена. Чи ими Абдулгьамидни гьа сифте варцара телеф хьана. КIвализ ам гел галачиз квахьна лагьай чар хтанай.

Душман Дагъустандив агакьзавайдакайни чаз фад хабар хьана. Яшлу итимар, папар, ва жаванар, абурук кваз зунни, Хасав­юртдиз ракъурна, фашистрин кьушунрин вилик пад кьадай сенгерар туькIуь­риз.  Белиждин станциядал гъайи чун, нубат текъвез, пуд юкъуз амукь­на. Ахпа, малар тухудай вагонриз яна, рекье туна. Чи райондай­ 400-далай виниз  инсанар авай. Зун хьтин рушар, гадаярни гзаф тир.

Чкадал агакьайла, мадни мягьтел хьана. Ина гзаф инсанар, военнияр авай. Абуру гьяркьуьвилел 50 ва деринвилел 4 метр алай яргъи къанавар эгъуьнзавай. Инсанар  алачухрик, казармайра, къазмайра яшамиш жезвай. Мукьвал-мукьвал начагъни жезвай. Япар, кIва­чин, гъилерин тупIар къаю тухвайбурни тIимил тушир. Заз хуьруьнви Хандадашакай ва кьурагьви Жа­мидинакай еке куьмек хьана. Абуру зун ашпаздин куьмекчивиле тайинарна.

ЯтIани садра зун кIеве гьатна. Юлдаш рушни галаз къанавдал кIвалахзавай хуь­руьн­вийриз тIуьн гваз фейи чи рехъ алатна. Вири майданар живеди кьунвай. Вижевай аязни авай. Чун гьи патахъ фи­датIа чин тийиз­ амукьна, Терек ва­цIун къерехдиз акъатна. КIвалах­дилай хтай хуьруьнвийриз, чун чкадал алачиз акурла, кичIе хьана Гьажибала кьиле аваз са шумуд кас чахъ къекъвез атана. Аллагьдиз шукур, абуруз чун жагъана.

Хасавюртдилай гуьгъуьниз чна Огнидин патарив, Жалгъандани дяведин сенгерар туькIуьриз зегьмет чIугунай.

Зегьметдин фронтдай хтайлани, чав ял ядай мажал вугайди туш. Чна никIера, пер ягъиз, тумар кутуна, цанар цана, векьер яна. Хуьряй чун са бригада Агъа Макьарин чIу­рариз векьер ягъиз тухванай. Инсанри авай-авачир фронтдиз рекье твазвай, вилик-кьилик квайбуруни и кардал кIеви гуьзчивал ийиз­вай. Гзафбур каша атIанвай. Чун фалди таъминарзавай, Макьарин дишегьлийри чпин аялар патал чавай са кап фу тIалабдай. Пара азиятриз дурум гана чна. Йифериз за ва гьакI хуьруьн маса дишегьлийрини гъаларикай фронтда авай аскерар патал гуьлуьтар, бегьлеяр храдай. Гьайиф хьи, гуьгъуьнлай гьукумдин кьилиз атай чи регьберар хъсанбур хьанач. Абуру зурба уьлкве тахьай мисална. Зи уьмуьрдин юлдаш, фронтовик, уьлкве, район, хуьр патал чан эцигай кас, пара гьайифар рикIе аваз, агъа дуьньядиз фена.

— Саимат диде, куь кьисметдин рекьер туьш гьикI хьайиди я?

— А югъ къени рикIелай алатзавач. За чхрадал гъал ийизвай. КIва­лиз кьве дишегьли атана. Сад Абусаидан чIехи вах Пакизат тир. Диде­ди абуруз чай, фу теклифна. Абур, ида­кай­-адакай ихтилатна, хъфена. Дидеди лагьана: “Чан руш, ибур, вучтинбур ятIани, хата квайбур я”. Пакадин юкъуз къуншидал ме­хъер алай. Абур межлисдизни атана. Заз тамашиз­. Са шумуд югъни алатнач, булахдилай хквезвай заз зи рехъ гуьзетзавай гада акуна. Кьа­кьан, шу­мул буйдин, хуш акунрин. Ня­нихъ­­ ам чи кIвализ атана. Дахдихъ галаз ихтилатна, вичикай, хизандикай ахъайна. Абурун хуш­ рахунрин ван жезвай за кьатIана: зи мес­эла гьялна.

1946-йисан 28-майдиз мехъерар  хьана.

Хважайрин хуьр заз Кьелягъ дагъдин а па­та, кукIва авайди чизвай. Амма зун дуьзендиз тухвана. КилигайтIа, Абусаидан бубайри аранда чил  къачунвай, ана кIвалер­ни эцигнавай. Гуьгъуьнлай вири хуьруьнвиярни гьа инал хтана.

Хважа-Къазмайрин колхозда техил, гьажибугъдаяр, тенбекар, халияр гьасилзавай. Абусаид бухгалтер тир. Закайни колхозчи хьана. Гьина къуватар, зирек гъилер герекза­ватIа, бригадирди зун гьаниз ракъурдай. Масабурухъ галаз хъуь­тIуьн варцара там атIуз, къараткенрикай, кул-кусрикай михьиз, чилер гьазурна, анра магьсулар цана. ЦIусад йисуз за прунз битмишарзавай бригадада зегьмет чIугуна.

Зун аватай кIвал фу, берекат авайди тир. Зи апай Чуьнгуьт, адан стха Зейнал Хважа-Къазмайрин бинеяр кутур, хуьре регъвер эцигай, рекьер туькIуьрай, салай физвай хвалал генератор эцигна, кIвализ электричестводин экв гъайи ва колхоздал чIар атун патал гзаф кIва­лахар авур ксар тир. Кагьи къарини, ви­кIегь­вилел, зиреквилел гьалтайла, абурулай агъада хьайиди туш. Абурун рухваяр Абусаид, Керимни пара къени, намуслу, жемят патал алахъдай итимар тир.

Дяведилай гуьгъуьниз хуьре цIийи кIва­лер гзаф эцигзавай, — давамарзава суьгьбет Саимат дидеди. — Къаварал датIана накьв акъудиз жедай дишегьлияр. И кар эхиз та­хьай­ Абусаида къаварал накьв хкаждай алатар туькIуьрна. Бубайри эцигай регъвер хуьруьвай яргъа авай. Абусаидани Керима хуьруьн юкьвай физвай къубудал цIийи регъвер эцигна. КIвале, хуьре районда Абусаида вичикай садрани садни бейкефарнач. Анжах жедай кьван хъсанвилер авуна.

— Абусаидан дяведин рекьерикай квез вуч чида?

Ада гьатта вич фронтовик тирди чирни ийидачир. Дяведин вири йисара фашистрихъ галаз женгер чIугунатIани, душмандин гьалкъадай экъечIнатIани, са шумудра хирер сагъар хъийиз, фронтдиз хъфенатIани. Вичиз акур-такурдакайни ада са артух ахъайдачир. Дуьшуьшар лагьайтIа, адан кьилел садни кьвед атанач.

Душманри гьужумзавай сифте варцар тир. 1939-йисалай Каменец-Подольск ше­гьерда (Украина) авай атлуйрин 55-полкуна къуллугъзавай Абусаид Новгород — Волынский шегьердиз акъатна. Кьулухъ чIу­гуниз мажбур хьанвай абур тамарай йифериз  Ростовдиз хтана. Инай — Грозныйдиз бегьем недайди гьат тийиз, юхсул хьанвай. Хи­рер алай аскерар госпиталда къаткурна. Инай­ Абусаида хуьруьз чар кхьена. Хцин гъилелди кхьенвай хатIар акур Кагьи  диде лезги чилин няметарни гваз Белиждин станциядилай Грозныйдиз рекье гьатна. ЧIални чин тийизвай дишегьлиди госпиталь, хва жагъур­на. Са гьафте хцин кьилихъ акъудна. Ахпа Ка­гьи дидеди, Белиждин станциядал физ, фронтдиз тухузвай аскерриз недай суьрсет пайдай ва лугьудай: “Белки, зи хцелни агакьин!”

Абусаида Сталинград патал ва Моздок, Минводы, Ростов, Харьков азад ийидай женгера иштиракна, дирибашвал, уьтквемвал къалурна. Мад хирер хьана, госпиталдиз ават­на. Дяве куьтягь хьана, Абу­саид кIвализ хтана. Адахъ галаз за бахтлу уьмуьр кечирмишна.

Нариман Ибрагьимов