Алпанрин тарихдай (Моисей Дасхуранвидин “Алпанрин тарих” ктабдай) малум тирвал, IV асирдин эвел кьилера маскутри Алпан килисадин католикос Григорисан чандиз къаст авунай. 335-йисуз Маскутдин пачагь Санесанан эмирдалди Пак Григорис, балкIандин тумунал кутIунна, Каспий гьуьлуьн кьер тирвал галчIурна, кьенай. Гуьгъуьнлай, маскутар терг авурла, и чкадал Пак Григорисаз килиса эцигнай.
И агьвалатдал кьару хьайи за и килисадикай бязи такьатра ганвай малуматар кIелна. Гуьгъуьнлай «Лезги газетдин» хсуси мухбир Къагьриман Ибрагьимовахъ галаз и килиса авай хуьруьзни фена.
Дербент райондин чи ватанэгьлияр яшамиш жезвай Нуьгди хуьре авай алпанрин сур килисадал ам юкьван виш йисарин эрменийрин ибадатхана я лагьана кхьенва. Мадни анал тарихдин метлеб авай и дарамат государстводи хуьзвайди къейднава ва адан регистрациядин нумрани ганва: АИС ЕГРОКН №05I4I0728520008.
И кардалди, алпанрин тарихдин дарамат чпинди яз къалуруналди, эрменияр Нуьгди хуьруьн агьалияр, чун — лезгияр, са куьникайни хабар авачир, жуван дувулар рикIелай алуднавай, ери-бине авачир са халкь хьиз, чеб лагьайтIа, дерин тарих авай (гьатта чара халкьарин тарихрайни чпин дувулар аквазвай), савад авай медени халкь хьиз къалуриз алахънава. Тарихдай малум тирвал, Кавказдин Албаниядин аслу туширвал, VII виш йисара арабрин Халифатди алпанрин чилерал тухвай дявеяр себеб яз, кIватна. И чилерал VIII-ХI асирра Халифатдин са шумуд эмират (ханлух) арадал атана. IV асирдин 343-йисуз хашпаравал кьабулай чкадин халкьни VIII асирдилай саки ХIV асирдалди мусурманриз элкъвена. Хашпара килисаяр лагьайтIа, бязибур бушдиз амукьна, бязибур чкIана, бязибур мусурманрин мискIинриз элкъвена (месела, Дербентдин жуьмя-мискIин).
Пак чкаяр иеси авачиз амукьдач лугьудайвал, бушдиз амукьай бязи килисайриз гьасятда иесияр акъатна. Иллаки — 1836-йисалай. Урусатдин император I Николаян и йисан 11-мартдиз акъатай Указдалди Албаниядин Апостолан Килиса (Албанская Апостольская Церковь) Эрменистандин Григорианан Килисадиз (Армянская Григорианская Церковь) табий авуна. Гьа и йисалай алпанрин гзаф килисаяр, кишар (соборар) эрмени кешишри кьуна, месела, Гандзасар ва Арцахда авай вири монастырар. Гьатта Дагъустандин Нуьгди хуьре авай килисани кваз…
ИкI, са гужни тагана, чпин гъилера гьатай и килисайриз гьахьай эрменийри анра авай алпанрин чIаларал кхьенвай кхьинар, Инжилдин ктабар ва тарихдин мас авай затIар чпин архивриз вахчуна. Алпанрин диндин дараматар чпин кIвачиз ягъун паталди эрменийри алпанрин хашар Григорианан хашаралди, алпанрин кхьинар чпинбуралди эвезна.
Анжах алпанрин гъилин ва руьгьдин ивиррин ирссагьибар чун, лезгияр, лезги чIалан хизандик акатзавай чIаларал рахазвай вири халкьар я. Амма, вучиз ятIани, чаз чи сур тарихдин къадир жезвач, чизвач. Сур девирдин Яран, Кьуьгъверин — Эвелцан, Цуькверин, ПIинийрин, Дулдин суварар, абур мажуси диндинбур тир лугьуз, чна инкарзава. Гьа икI, лезгийрин эпосдин кьилин игит тир кьегьал Шарвили, алпанрин девирдин пачагьар, кьушунрин регьберар ва масабур, абур мусурманар тушир лугьуз, чна кваз кьазвач. Гьавиляй абур вири эрменийри чпиз вахчунва (абурун ктабра а ксар эрменияр хьиз къалурнава).
Алпанрин девирдин тарихдикай чи къунши халкьари акъудзавай акьван къундармаяр ава хьи, абурай гьам къалп ктабар, гьамни интернет ацIанва. Гьавиляй алпанрин гьукуматдин халис ирссагьибар тир чаз, лезги халкьариз, гьахъвал арадал хкун паталди, жуван альтернативный тарих герек я.
Чун килисадал фена. И дарамат Нуьгди хуьруьн администрациядик акатзавай Малла-Халил хуьруьн уьруьшда ава. Чкадин агьалияр лезгиярни азербайжанвияр я. Килиса чIурал ала, адан патавай пара яд авай хвал авахьзава.
Виридалайни марагълуди ам я хьи, килисадин дарамат вичиз тешпигь авачир архитектурадин саягъда эцигнава. Адан къенепатан кIалуб алпанрин хашунин акунар я.
Са шакни алачиз, килисадин архитектурадин стиль сур чIаварин алпанрин сифтегьан килисадин жуьре я. IV асирдин алпанрин килисадиз «юкьван асирдин эрменийрин килиса» лугьун лацу перемдиз чIулав пинеяр ягъун ва я лацу къатух чIулавди я лугьун жезва.
Мадни са делил: я Нуьгдида авай кьуд сурара, я Малла-Халилда авай сурара са эрменидин сурни авач! Я Нуьгдидин, я Малла-Халилдин хуьрерин агьалийрин арада эрменини, эрмени гьич са хизанни яшамиш жезвач! Хуьруьн виридалайни мас авай тарихдин дарамат бес гьикI эрменийринди хьанва?! Аламатдин кар я…
Хуьруьнвийрин гафаралди, гьеле успатна кIанзавай мад кьве зенд ава. 2012-йисуз и килиса эрменийри цIийикIа туькIуьр хъийидайла, абуруз патавай авахьзавай хвалай винел кхьинар алай, и килисадилай алуднавай сур чIаварин плитаяр жагъана лугьузва. Вучиз ятIани, и артефактар квахьнава. Мумкин я абур Эрменистандиз хутахун. Кьвед лагьайди, и килиса гьакъикъатда часовня я. Малум тирвал, часовня сурун винел жезвайди я. Пак Григорисан кIарабар гьиниз фена?
Лугьун хьи, килисадин рагъэкъечIдай пата “Тарцин пIир” ава. ПIирерихъ агъазвайбуру и тарцел, рикIера чпин сирер, кIанивилер, мурадар туна, къенин йикъарани пекер кутIунзава.
Ихтилат физвай алпанрин сур килиса Малла-Халил хуьруьн уьруьшда аватIани, документра ам Нуьгдидин килиса хьиз гьатнава. Зи фикирдалди, им сиясатдин са кьуьруьк я. Чавай чи тарих къакъудунихъ элкъуьрнавай сиясатдин.
Абир ЭчIехви,
этнограф, Баку
