Тарихда, уьмуьрда аламатдин, бейнида ацакь тийидай хьтин крар, вакъиаяр гзаф хьа­на,­ гилани жезва. Ватандин ЧIехи дяведин де­­в­ирдани абур тIимил хьанач. Фикирдиз гъваш 1941-1943-йисар. СССР-дин РагъакIи­дай пад (Украина, Белоруссия, Прибалтика, РСФСР-дин областар, районар, шегьерар) фашистрин гъиле авай.  Гитлеран кьушунар Москвадив, Сталинграддив, Грозныйдив, Курскдив агакьнавай. Душмандин “ишта­гьар” мадни еке тир: Бакудал кьван фин. Моск­ва, Ленинград, Сталинград руг авун, халкьар лукI­виле тун, ахпа дуьньядин агъавалун. 

Лап четин, муракаб вахтунда  Иосиф Сталин кьиле акъвазнавай гьукуматди уьлкведа цIийи-цIийи заводар, карханаяр эцигзава, промышленностдин, дяведин продукция акъуд­зава, Яру Армия бес кьадарда яракьралди, суьрсетдалди, парталралди таъминарзава. Чи баркаллу кьушунри, фашистрин геллегьар­ терг авуналди, шегьерар, хуьрер азадзава, чка-чкада гъалибвилер къазанмишзава.

1943-йисуз СССР-дин Верховный Советдин Президиумдин къарардалди Мегьа­рамд­хуьруьн район арадал гъизва. Им аламатдин кар тушни бес! Инсафсуз душмандихъ галаз женгер чIугунин, армия лазим вири шейэралди таъминарунин, фронтра фашист­риз рум гудай гьалар тешкилунин къайгъуйрик квай Верховный Главнокомандующийди, СССР-дин Гьукуматди цIийи районар тешкилуникай, культура, искусство вилик тухуникайни… фикирзава. Гьар са месэладив гьа икI эгечIай­ви-ляй, гъавурдаваз регьбервал гайивиляй, къанлу душмандал гъалибни хьана.­

Зурба гъалибвилик цIийиз арадал гъайи Мегьарамдхуьруьн райондин агьалийрини чпин зегьметдин, женгерин  пай кутуна. ЦIи райондин  80 йис тамам жезва. Гьавиляй тарихдин бинейризни вил хъивегьиз кIанзава.

Район арадал гъун — сад, адакай халкьдин­ майишатдин вири хилер виликди физвай, государстводин тапшуругъар, агьалийрин игьтияжар тамамарзавай район авун маса месэла тир. Гьа и месэла агалкьунралди гьялун патал сифтегьан вад йисуз партиядин рай­комдин 1-секретарь Магьмудов  Абдул-Вагьаб Гьажиевича ва райисполкомдин председатель Бачханов Мигьрали Букаровича гъилер къакъажна, зегьмет чIугуна. Гьукуматди цIийи райондин вилик важиблу везифаяр эцигнавай: фронт патал техил, емишар, майваяр, кьурурнавай емишар (зурар) гьасилун. Идалайни гъейри, чкадин агьалийриз хас тушир хилер вилик тухунин тапшуругъ гана. ИкI, районда военный промышленность, иллаки авиация патал лап герек памбаг, сафрад хъач (клещевина) битмишарунив эгечIна. Прунз  цазвай майданар гегьеншарна. Районда кардик квай вири майишатар бара­мачивилелни машгъул хьана. Зегьметчийри, ком­мунистар, комсомолар кьиле аваз, акI кIвалахна хьи, государстводин планар вири хилерай  артухни алаз тамамарна.

Мегьарамдхуьруьн райондин хуьрерай фронтдиз 2500 кас фена. 1 800 кьегьалдиз багърийрин патав хтун кьисмет хьанач. Душмандихъ  галаз къизгъин женгера абуру Ватандин азадвал ва аслу туширвал патал жегьил чанар къурбандна.

Гъалибвал къазанмишуник тамам хизанрини иштиракна. Буржалиеврин, Рамазановрин, Эфендиеврин (Мегьарамдхуьр), Агъашириноврин (Макьа-Къазмаяр), Агаповрин (Гъепцегь), Аминоврин (Вини Ярагъ), Айдемироврин (Гилияр), Агъамирзоеврин (Хуьрел), Ашумоврин, Абукароврин (Макьар), Бутаеврин (Къуйсун), Гьажикеримоврин (Агъа Ярагъ) хизанри, абурун кьегьал рухвайри Ватандиз намуслувилелди къуллугъ авунин карда чешне къалурна.

Районэгьлийри саки вири фронтра къуллугъна, гзаф шегьерар хуьнин ва азад авунин женгера иштиракна. Абурун жуьрэтлувал, алакьунар Советрин Гьукуматди къиметлу шабагьралди къейдна. Сталинград хуьзвай женгера Абдурагьимов Абдурагьима (Ватандин дяведин II дережадин орден ва “Дирибашвиляй” медаль, Ярагъ-Къазмаяр), Азимов Мурсала (“Женгерин лайихлувилерай”  медаль, Муьгъверган), Абасов Фейзиди (Ватандин дяведин I дережадин орден, Филер), Абдурагьманов Зиядина Курск патал (Яру Гъед орден, Хуьрел), Керчь хуьдайла, Абдуселимов Минетулагьа (Ватандин дяведин I-II дережадин орден, Хъартас-Къазмаяр), Москвадин, Ленинграддин фронтра Абейдуллаев Кичибега (Ватандин дяведин II дережадин орден, Муьгъверган), ГъвечIи Чил (Малая земля) хуьдайла, Гьажиев  Жамалдина (Яру Гъед ва Ватандин дяведин I дережадин орденар, Кркар) жуьрэтлувал, къагьриманвал къалурна.

Яру Гъед ордендиз лайихлу хьайи кьегьалрин арада ава: Абдулаев Эрзихан, Абусаидов Рзахан (Кркар), Алиев Исакь, Мегьамедов Мегьамед, Эфендиев Эфенди, Буржалиев Наметулла (Мегьарамдхуьр), Аллагькъулиев Душкундар (Вини Хъартас), Асваров Жафер (Ялцугъ), Асланов Агъамирзе (Билбил-Къазмаяр), Бейбутов Юсуф (Тагьирхуьр), Букаров Мегьамедали (Ярагъ-Къазмаяр), Велибегов Семед (Магьмудхуьр), Гьажиев Къурбан, Ибрагьимов Алимегьамед (Уружба), Мамедов Наби (Гъугъан), Мухуров Азиз  (Мацар), Сейфудинов Шихбуба (Билбил-Къазмаяр), Талибов Талиб (Гъугъванар  — Азадогъли).

Районэгьлияр далу патан фронтдани тафаватлу хьана. 1942-йисан гатфариз ва ­зулуз саки вири хуьрерай Дербентдин, Да­гъус­тандин Огнидин ва Хасавюртдин къваларив Кавказдин мулкариз гьахьнавай, ­Бакудихъ рехъ кьунвай душмандин кьу­шунриз акси сенгерар туькIуьрун патал више­­ралди инсанар фена. Абурун чIехи пай ­ди­шегьлияр ва жаванар тир. Танкарин вилик пад кьадай къанавар эгъуьнунихъ, дзотар, до­­тар туькIуь­ру­нихъ галаз сад хьиз, район­эгьлийри Дагъустандин чилел 15 аэродром гьазурунин, 620 километр рекьер ремонт авунин кардани иштиракна. Абурукай 86 касдиз, гьунарлудаказ зегьмет чIугунай, ватанпересвал къалурунай, “Кавказ хуьнай” медалар гана.

Дагъустанвийри, абурукай яз Мегьарамд­хуьруьн райондин агьалийрини, Оборонадин фондуниз, танкарин “Дагъустандин колхозник”  колонна гьазуруниз, душмандихъ галаз кьегьалвилелди женг чIугвазвай аскерриз чими парталар, суьрсет рекье твазвай гьерекатдиз алакьдай кьван куьмекар гана. ИкI, са йисан вахтунда Оборонадин фондуниз 857 центнер техил, 618 центнер як, хейлин пул, къизилдин, гимишдин шейэр, кIур­тар, гуьлуьтар, элжекар ракъурна.

Мумкинвал авай кьилдин инсанрини еке ватанпересвал, жумартвал къалурна. ЦIе­легуьнрин хуьруьн колхоздин председатель  Къази Къачаева, танкарин “Дагъустандин колхозник” колонна патал 44 агъзур манат хсуси такьатар рекье туна.  Верховный Главнокомандующий И.Сталина сагърай лугьузвай чар хтанай адаз.

Районди Дербент шегьерда авай 1628-нумрадин госпитални вичин къаюмвилик кутуна. 1944-йисуз райондин зегьметчийри Яру Армиядин хер хьанвай ва  начагъ аскерриз  куьмек гудай фондуниз вишералди лапагар, малар, тоннралди  чIем, майваяр, емишар, агъзурралди какаяр ва маса суьрсет рекье туна. Дербентдин госпиталдиз чпин иви гайи районэгьлиярни гзаф хьана.

Гъалибвал къазанмишна хтай фронтовикар райондин экономика, яшайиш, культура  вилик тухунин женгиник экечI хъувуна. Абурун гьакъисагъ зегьметдалди Мегьарамдхуьруьн район республикада емишар, майваяр, техил гьасилзавай кар алай макандиз элкъвена. И кар тестикьарун патал анжах са йисан делилар  гъун бес я: 1986-йисуз  районда 14 361 тонн емишар, 9 406 тонн майваяр, 5 923 центнер  як гьасилна.

Нариман Ибрагьимов