Вичин мектеб хьайи шаир

Майдин вацра лезгийрин машгьур лирик, лагьайтIа же­да “Лезгийрин Блок”, Шихнесир Къафланован 100 йис тамам жезва. Хайи чIалал ва эдебиятдал рикI алайбур патал им чIехи вакъиа — литературадинни культурадин сувар я.

Шихнесир Къафланов, чи кьатIунрай, хайи чIалан хазинадив  эгечIунин ва шиир туь­кIуьрунин устадвилин жигьетрай милли эдебиятда анжах са Етим Эминав гекъигиз жеда. Адалай инихъ хайи чIал раху­ру­нин жигьетдай дережадив агакьариз хьанвай маса устад лезги шииратда аватIа малум туш. СтIал Сулейманакай ра­хайтIа, ам маса арш, маса алем я. Гекъигун авачирди…

Шихнесир Къафлановахъ лезги шииратда вичин мектеб, яни вичивай устадвилин тарсар къачур сухтайрин къеф­леяр хьайиди, гилани авайди гьисаба кьун кутугнава. А къефледа чал Къадир Рамазанов,  Чепер Касбуба, Абдулрашид Рашидов, Жамидин, Ибрагьим Гьуьсейнов, Тажидин ­Агьмедханов, Мердали Жалилов, Арбен Къардаш, Гуьлме­гьамед Шугаев, Ражаб Ражабов, Нуьсрет Агъакеримов, Айнар Султанова, Алуван Шагьэмирова, Ибрагьим Мурадов хьтин ва ма­са  тIварар гьалтзава.

Шаирдин къулав 4 хва — 4 ша­ир чIехи хьана: Александр, Руслан, Мевлуьд, Зульфикъар Къафлановар… Эхь, гьахьтин бажарагъдин иеси тир ам. Къе адан ученикри ва багърийри устаддин 100 йис тамам хьун къейдзава, сада-сад тебрикзава. Устад газетда рикIел хкунин везифа чна адан хва Зульфи­къаран хиве тунва.

Мердали  Жалилов

_____________________________________________________________________________

“Ви чигедал кIанда уьмуьр, ви тепедал — сур…”

Зун лезгийрин чIехи шаир Шихнесир Къафланован гъвечIи хва я.  Жув еке жердавай за бубадиз кьве жуьреда килигиз ва къимет гуз хьана. Сад лагьайди, хизандин кьилиз, зи дидедин уьмуьрдин юлдашдиз хьиз. Кьвед лагьайди — шаирдиз хьиз. И карди зак кичIни кутун тавуна­ тушир: заз уьмуьрда — са, яратмишунра маса касдин шикил акваз къурху тир. Аллагьдиз шукур, гена акI хьанач. Аксина,заз акурди бубавилин пак тIварцIиз эбеди вафа­лу хьайи инсандин, шаирдин суьрет я. Адан сая,битав къамат — образ я, са чIавузни вичин Намусдиз, Виждандиз хаинвал тавур.

Рагьметлудаз алчахвилин, ялтахвилин гьисс,  душман хьиз, та­кIандай. ИкI тирвиляй, вири уьмуьр­да мердвилизни жуьрэтдиз къуллугъна. ТуширтIа,ада кхьидачир:

Кьилиз фидач хиялар буш.

Жуьрэт вуна кIеве твамир.

Жанлу кьиникь мусибат туш,

Мусибат я кьенвай уьмуьр.

Куьне гьиссзавайвал, зи буба Шихнесира мягькем, уьтквем уьмуьр тухвана. Адан суьрет, адан девлет гъейридан гъил галачирди хьана. Ада легьзедани ажузвилиз, ужузвилиз рехъ ганач. Чарадан шекер хьтин уьмуьрдал пехил тахьана, вичин туькьуьл кьисметдин ва кхьинрин алемда лув гана:

Пехил туш зун чара касдин бахтунал,

Зи бахтуна  тIурфан ава, цIай ава.

Хкаж хьанва зун зи шивцел — вахтунал,

Гележегдин кукIушра захъ пай ава!

Чна винидихъ лагьайвал, зи бу­бадиз пехилвал кIандачир. Ам гьахъ­сузвилин душман тир. Амма адал пехилбурун тум-кьил хьанач:

Бязибур заз цIун вилерай тамашна,

Бязибуруз кIан хьана хъвер къакъудиз.

Бязибурун буьгьтенри зун кармашна,

Шиирди заз куьмекна гъам алудиз.

Зи бубади, къейд тавуна жедач, вичин кьисмет, яшайиш хъендик таз, чарадан гьарайдиз чукурдай. Вич кьулухъ туна, ам вилик кутаз алахъдай:

Гьикьван чиркер рикIин хци чукIулдив

Уьмуьрдилай алудна, яб кьуна, за.

Гзаф тIварар машгьурна зи акьулди,

Амма жуван тIвар машгьурсуз туна за.

Им вирибуруз тестикь хьанвай гьа­къикъат я. ИкI хьунай ада зер­рени­ гъам чIугунач. Аксина, вичин руьгьдин, ахлакьдин чIехивал тес­ти­кьарна­:

Тажир хьиз зун физвачтIани уьмуьрдай,

Пашман туш зун и дуьньядиз атунал.

ЦIакул тазва за секинсуз девирда,

Яшамиш хьуй зи тIвар алай затIуна.

Зи сагьибди вири дуьшуьшра, фикирда Мани (и гаф за чIехи гьарфунилай кхьизва) аваз, кьисметдин зидвилерал гъалибвал къазанмишна. Килиг садра ада и барадай гьикI кхьизватIа:

Яшайишдин зидвилерик хьанач зун гъуьргъуь,

Дуьзвиликай, куркур хьана, рахай кас я зун.

Михьи хьана, шагь-чарчар хьиз, уьмуьрда яргъи,

Манидикай рикIин лувар жагъай кас я зун.

Ам паталди Мани вири тир: фу­ни, ядни, югъни, йифни, турни, туьрезни ва икI мад… Уьмуьрдин эхиримжи нефесдалди ам Манидиз, Мани адаз вафалу яз амукьна. Абурун дуствилин нев кIелзавайдан рикIихъни галукьзава. Адаз са гьихьтин ятIани кьезилвал багъишзава.

Шихнесиран Мани, гзаф берейра перишандиз акъатзаватIани, халкьдин умуд, мурад хуьзвайди, адаз багъри чил — Ватан кIанарза­вайди яз амукьзава. Адан Манида хайи чилин ширинвал, яйлахрин гуьзелвални булахрин тазавал, дагъларин рехивални чIехивал, са рикI — са чан яз, шикилламиш хьанва­:

Зи хайи чил, кьисметдин тик гурарай

Инсанвилин гьуьндуьрдихъ зун гъайиди,

Яраб, яраб алатIа ви накьварал

Валди нефес къачуна тух хьайиди?!

 

Мадни:

Бубайрин чил! АтIудач хьи вахъай вил,

Вун галачир Меккадани жеда зун  сефил,

Ви нефесдив, ви гьевесдив ацIурда за хур,

Ви чигедал кIанда уьмуьр, ви тепедал — сур…

Муьгьуьббат — руьгьдин ем-дарман кIан хьунин гьиссерни адан Манида гьуьндуьрда ава. Шаирдин лирикадин игит патал дишегьли сифтени-сифте уьмуьрдал чан гъизвай, адал иервилин тан гъизвай са незуьрдин къуват я. ИкI ту­ширтIа, адаз дишегьлидин суьретдай гьам дидедин, гьам рушан,гьам­ ярдин ажайиб къаматар  аквадачир. И жигьетдай адан Муьгьуьббат михьини я, чимини, деринни я, кьа­кьан­ни. Ада кIелзавайдан руьгьдиз ифин акъудзава, ам уьмуьрдин, тIе­биатдин гуьрчегвилерал ашукьарзава:

Вахт къведа: инсан рекьида,

Вирибуруз и кар чида.

Бес дуьньядай зун гьикI фида,

Вахъ вил галаз, алагуьзли?

 

Мадни:

Зи манияр, зи масандав

Агакьа туьнт къадамралди,

Зун кьейитIа, ада,белки,

Куьн рикIел хуьн аямралди…

АхкунайтIа, рикIин кIусар

Гудай, яр, ваз граммралди.

Шадзава за ви гуьгьуьлар

Пашман рикIин саламралди.

Чна зи бубадин, шаир Шихнесир Къафланован Манидик са гьихьтин ятIани гъамлувал ква лагьанай. Дугъриданни, девирдин зидвилер, са бязи алчахрин писвилер акваз, адан михьи Манидин, къени Манидин руьгь шехьзава. Адан накъвар ара-бир кIелзавайдан рикIин цIални аватзава. Амни, лирикадин игит хьиз, экуь гъамунин иеси жезва…

Бубадин Мани гъамлу хьунихъ вичин себебар ава. Сад лагьайди, ам уьмуьрдиз  етим яз (ам бубадикай дидедин руфуна амаз магьрум хьанай) атунихъ галаз алакъалу я. Кьвед лагьайди, ам, са тахсирни квачиз, муьжуьд йис кар гана, дустагъда тваз кIан хьунихъ галаз. Обкомдин сад лагьай секретарь А. Даниялов  къаришмиш  хьаначир­тIа, адан жегьил йисар дустагъда акъат­дай. Суддал вичиз эхиримжи гаф гайила, зи буба, залдихъ элкъвена, цIай-ялав квай шиирралди раханай. Ингье а шиир:

ЧIуру ният авай кьилел хар къванайтIа, кIандай рикIиз,

Камаллудал вичиз лайих тIвар хьанайтIа, кIандай рикIиз.

Са тахсирни квачир инсан русвагь ийиз алахъдайдан

Уьмуьрдин рехъ вичин рикI хьиз дар хьанайтIа, кIандай рикIиз.

Дуьз къекъвезни тежез чилел, вич цавун кард яз гьисабдай

Чурчулрин мез ктIай цуькIуьн твар хьанайтIа, кIандай рикIиз.

Чарадан дерт мехъердай кьаз, бахтсуз йикъал хъуьредайдан

КIула даим хажалатдин пар хьанайтIа, кIандай рикIиз.

Экуь йикъак хъен кутадай цифер хьтин ярамазар

Чилелай руг хьиз шиткидай гар хьанайтIа, кIандай рикIиз.

Шихнесиран къелем хьел я, алчахар, куь пеле кьадай,

Куь уьмуьрдин гъалар вири кIар хьанайтIа, кIандай рикIиз.

Кьулухъ багъри кас галачир етимдиз и гьахъсуз суд-дуванри чIурукIа таъсирна. Ичкидин ялни течир бажарагълу касдикай “шуьшедин” дуст авуна. Ичкиди — рикIиз регьятвал, яратмишунар, къуллугъ вилик финиз екез кьецI гуз эгечIна. А йисара — им гьакъикъат я — Расул Гьамзатовахъ галаз поэзиядин са мертебада аваз хьайи зи бубадин кьисметдин чарх михьиз терсина элкъвена. Ам са шумудра уьмуьрдай хъфизни кIвачин хьанай. Чи гафарин гьахълувал агъадихъ галай цIарарини къалурзава:

Хъсан тир зун хьаначиртIа,

Шаирдин мез ганачиртIа,

Эхир бедбахт хьаначиртIа,

РикI гъапа кьаз, алагуьзли.

Бубадин чин такур касдин перишан гуьгьуьл гуьзлемиш тавур гьахъсузвилин ялавди михьиз кармашна. Адан сузаламиш хьайи ри­кIяй, са квек ятIани умуд кваз, гьарай акъатзава:

Эй, рикI! Чка бес тахьайла, манияр

ВацIар хьана авахьзавай хура ваз,

Лагь кван: чка бес жедани цав таквар

Кьве юкI алай даим мичIи сура ваз?

Девирдин чалкечирвилери, абурулайни пара мирес-варисрин мунафикьвилери зи буба Шихне­сиран вичив вири уьмуьрда гваз хьайи етимвилин гьисс генани къати авуна. Гележегда и тIал адан Манидихъни галукьна… Гила абур кьведни етимар я:

Вацра — йифен гуьзчиди

Зунни Мани бизарлу

Къаршиламиш ийизва

Кьве етим хьиз азарлу.

ИкI ятIани, шаирдин руьгьди ви­чин кар ийизва. Ада сагьибдин илгьамдик гьерекат, ялав кутазва. Мани етимвиляй акъудиз тазва. Нетижада чун, кIелзавайбур, ихьтин цIарарин — жавагьиррин шагьидар жезва:

Айиб авач, фана дуьнья, хьуй икIа,

Уьмуьрдикай зи кеф, лугьун, хуй икIа,

Зун гъамунин къизмиш тир цIа куй икIа,

ЧаратIайла, амукьдайбур чIалар я.

Бубадин уьмуьр, чна къейднай, рикI тIаз акъатна. Гьавиляй ада вичин­ эхиримжи ктабдални “ТIазва зи рикI” тIвар эцигнай. Амма ада гьич садра­ни, ажузвилин есирда гьатна, такабурвал квадарнач. Адан эхиримжи “Физва зун” шиирда ихьтин цIарар — философиядин веревирдер ава:

Атанва югъ зун дуьньядай хъфидай,

Эхиримжи са ихтилат хъийидай.

Сагърай, дуьнья, заз гайи кьван виридай,

Такабур кьил вине аваз физва зун.

Заз жуван ихтилат, гьуьрметлу кIелзавайбур, вири макъамра инсанпересни ватанперес хьайи шаирдин кьве цIарцIин шиирдалди, поэмадалди лагьайтIа, мадни дуьз жеда (ам гьакьван гегьенш ва дерин я), акьалтIариз кIанзава. ГьикI лагьайтIа, ана зи бубадин — Инсандин, зи бубадин — Шаирдин уьмуьрдин рехъ, кьисметдин гьакъикъи шикил чуьнуьх хьанва:

Зун, Шихнесир, цIайлапандин са пад я,

Дигмиш хьана, кIватIиз тахьай са гад я.

Къафланрин Зульфикъар, РФ-дин писателрин Союздин член

__________________________________________________________________________

Шаирдикай фикирар

Миграгъар чи патара гам-халичадин устад дишегьлийралди машгьур я. Шихнесир Къафланован чIалара хуьруьн агьалийрин пешедин тIвар садрани кьведра кьунвач. “Миграгъжуван руш” шиирдин (манидин текстинин) бендина-припевда Шихнесир Къафланов поэзиядин устадвилин вини кукIушрив — тек-тек шаир агакьдай кукIушрив — гва:

Цуьквер хразвай

Миграгъжуван руш,

Вилер ргазвай

Зи рагъ — жаван руш…

Ибрагьим Гьуьсейнов

___________________________________________________________________________

* * *

Ш.Къафлановахъ гзаф назик рикI авай. Са сеферда суфрадихъ ацукьнавайла, завай адаз “вун чи девирдин Етим Эмин я” лугьун хьанай. Ам гъиле авай фан кIусни, сивиз тухуз тахьана, тупIара экъуьриз, чин са къвалахъна, туь­­­­туьнихъ кьван къагьарди кьу­най. Назиквилиз шагьидвалзавай и лишанди адак вичин пата­хъай тIалабдай хесетни буьр­куьлли кутуначир. Писателрин Союздин жергейризни ам гьавиляй гьахьначир…

Тажидин Агьмедханов