Зурба ва къудратлу Ватандин — СССР-дин ва Россиядин илимдин лайихлувилерик ва агалкьунрик лезги алимри кутунвай пайни екеди, дережалуди ва гьисс ийиз жедайди я. И жигьетдай Социализмдин Зегьметдин Игит, Ленинан ва СССР-дин Госпремийрин лауреат, технический  илимрин доктор, профессор Генрих Алиевич Гьасанован, Георгий Михайлович Лезгинцеван, контр-адмирал Михаил Михайлович Лезгинцеван, цин кIаникай фи­дай­ атомный “Курск” луьткведин конструктор хьайи Мамед Гьажиеван ва цIуд­ралди масабурун тIварар кьаз жеда. Абурун илим­дин ва ахтар­мишунрин кIвалах­рикай чи уьл­кведин прессада, эдебиятдин­ чешмейра, кьилдин гегьенш макъалайра кхьенва, лагьанва.

Нубатдин кIвалахдин югъ тир. За кIва­­­лах­завай Докъузпара райондин “Эренлардин сес” газетдин редакциядиз Усугъчайдин Х.Заманован тIварунихъ галай умуми­ образованидин мектебдин тарихдин муаллим, хъсан суьгьбетчи Руслан Абас­а­гъаевич Агъаметов мугьман хьана. Адан “гьебеяр” ичIибур тежедайди­ за  гьис­сна. Муаллимди зун вичи жуьреба-жуьре чешмейрай кIватIнавай материалрихъ галаз танишарна. Абур чи районэгьли рагьметлу  Арабов  Араб  Якьубовичан  пешекарвилин, тешкилатчивилин ерийриз, тIебиат хуьнин, адан къайгъударвал авунин месэлайриз талукьарнавайбур тир.

Араб  Якьубович  Арабов 1950-йисуз До­къузпара райондин Усугъчай хуьре къуллугъчидин хизанда дидедиз хьана. 1968-йисуз Усугъчайдин мектеб акьал­тIа­рай жегьил Москвадин М.В.Ломоносован тIва­рунихъ галай госуниверситетдин физикадин факультетдиз гьахьна. 1973-1975-йисара Советрин Ар­миядин жергейра ПВО-дин частуна къуллугъна. 1976-йи­суз Араб Якьу­бовича­ МГУ-дин физический факультет акьал­тIарна. А вах­тун­дани анин декан Александр Обухов яз амай. Академикди жегьил пешекаррин арадай Араб Якьубович Арабов тафаватлу ийидай. ИкI, университетдин выпускникдикай Подмосковьедин илимдин станциядин институтдин къуллугъчи хьана. Ина кIва­ла­хиз хьайи са йисан къене саки гьар юкъуз­ Араб Якьубовича Ил-14 самолетда аваз, чилел ацукь тийиз, 7-8 сятда цава лув гузвай. СССР-дин жуьреба-жуьре регионрай гьавадин “пробаяр” кIватI­з­авай, абура авай газрин кьада­рар­, озон кIватI хьунин къайда чирзавай.

Алцумунар иллюминатордай ийизвай. Илимдин ахтармишунрин сергьятарни, Украинадилай эгечIна, Красноярскдин крайдин Норильск шегьердал кьван тир. 400 сятдилай­ ар­тух лув гана. Ада гьавада азот­дин дву­окись­ квайвилин ва чилин винел озон артмиш хьуниз талукь  ахтармишунар Антарктикада “Мирный” станциядални кьиле тухвана­. И важиблу ахтармишунар полюсдин гьавадин (атмосферадин) сирлувилин гъавурда гьатунин мураддалди тухванвайбур тир. Ат­мос­ферада озондин мягькем ва керчек  кьада­рар чирунин ре­кьяй информация герек я. И рекьяй Москвади михьи гьава авай Кавказ хкяна.

РАН-дин кьиле авайбуру А.М.Обухован тIварунихъ галай физикадин атмосферадин Институтди ина илимдинни ахтармишунардай станция ачухун къарардиз къачуна. И жуьредин цIийи станция ачухун ва ана кIвалах тешкилун патал 1977-йисуз Москвадай са вацра Кеферпатан Кавказдиз Араб Арабов рекье туна. Ам гьевеслудаказ рази хьана, гьикI ла­гьай­тIа, Дагъустанда фадлай такунвай адан диде-буба яшамиш жезвай. Вацран вахтунда ам мураддив агакьнач. Гуьгъуь­нин 45 йисузни алим Араб Якьубович Кисловодск шегьерда амукьна. Ахтармишунрин тема дегиш хьанвачир.

РАН-дин Академик А.М.Обухован тIва­ру­нихъ галай ИФА-дин (Институт физики атмосферы) сифтегьан ахтармишунар дагъдин (Горный) астрономический станциядин майданда, кьилди къачуртIа, Пулковский обсерваторияда 1971-йисуз башламишна. Ам ИФА-дин (вини патан атмосферадин) отделдин сергьятра кьиле фена. Фотометрдин алцумунар Ю.Трут­цеди, Т.Юрченкоди, В.Соболева, М.Шагаева, Л.Седовади, В.Лихачевади кьиле ту­хузвай. Вич тешкил хьанвай ва алай чка­дин­ гзаф кутугай алакъайриз килигна, и илимдин майданди Институтдин амай къурулушрин экспедициярни вичел желб ийиз хьана.

Гьавадин океанда ва я тахьайтIа, илимдин гафаралди, атмосферада муракаб гьерекатар кьиле физва. Абуру Чилин­ уьмуьрдин ериш тайинарзава. И сирерай кьил акъудун патал гьеле 1956-йисуз СССР-дин илимрин Академияди физикадин атмосферадин институт арадал гъана,­ ахпа къад йисан ара аваз — Кисловодскдин кьакьан дагъдин илимдин станция (КВНС).

Кисловодск шегьердивай къерехда, дагъдин рекье, алай вахтунда дагъдин лыжайрин курорт арадал гъунин къай­гъуй­рик квай Эльбрусдин кеферпатан кукIушра, са къад километр рехъ фейила, Шаджатмаз платодиз гьахьда. Ина, саки 2070 метрдин гьуьлуьн дережадилай вине авай чкада, Эльбрус дагъдин ценерив илимдин шегьер экIя хьанва. Кеферпатан Кавказдин надир и пипIе Москвадин Госуниверситетдин Штернберган тIварунихъ галай астрономический институтдин (РАН-дин) кьилин (Пулковская) об­серватория кардик ква. Физикадин атмосферадин Институтда, югъ арадай ру­къуриз, сада муькуьди эвез ийиз, пешекарри 1978-йисалай кIвалахзава. Гъавурда гьатда: ина михьи гьава ава. Километрийралди гьи па­тахъ­ди рехъ атIайтIа­ни, са жуьрединни  кьа­цIай­вилер авач. Ина гьавада чиркер кIватI хьун, куьлуь руг ацу­кьун регьятдиз кьатIуз жеда. Малум я, атмосферадин гьерекатра чиркер Африкадай гъизва!.. Шаджатмаздин платоди экспериментрин кIвалахрай (ахтармишунрай) виниз тир нетижаяр къазанмишна. Адан тереф ИФА-дин директор, академик А.Обуховани хвена.

Алатай асирдин 70-йисарин эхирра икьрардин бинедаллаз ГАО-дин (Горная астраномическая обсерватория) начальниквиле М.Н. Гневышев тайинарна. Обсерваториядин сергьятра сифте яз ИФА-дин яшайишдин гъвечIи кьве кIвал, абурун къва­ларив лабораториядин вагонарни эцигна. СССР-дин илимрин Академиядин Президиумди, академик А.Обухован теклифдиз килигна, 1978-йисуз къарар­ кьабулна. Ам СССР-дин илимрин Академидин ИФА-дин Высокогорный илимдин стан­циядиз ва адан дарамат арадал гъуниз талукьди тир. А.Обухова КВНС-дин кIва­лах виликди тухуниз датIана таъсирна. Ам мукьвал-мукьвал Кисловодск шегьердиз къвез хьана. Экспериментрилай ва ахтармишунрилай гъейри, Александр Михайловича КВНС-дин ва институтдин техникадин ва илимдин мягькем, дуьз гелехъди еримишна. Ада тIебиат хуьнин месэлаяр курортдин регион патал гьикьван менфятлу ятIа аннамишиз туна. И надир курортдин регионда пландик кваз маршрутрин комплексный (галай-галайвилин) ахтармишунар кьиле тухвана. КВНС-дин тадаракрин алай девирдин комплекс, адан вири дуьньяда сейли хьанвай дережа ва нуфуз, атмосферадиз газдин чир­кер кIватI тахьунин рекьяй кардик квай лабораториядин ахтармишунрин куьмекдалди кьиле тухузвай серенжемар къимет эцигиз тежедай хьтинбур тир. Гележегдин инсаниятдин ва тIебиатдини месэлаяр гьялзавай илимдин станциядин кьиле Арабов Араб Якьубович авай. Яргъал йисара чIу­гур намуслу зегьметдин нетижайрай  2020-йисан 4-декабрдиз Араб Якьубович академик А.Обухован тIварунихъ галай къизилдин медалдиз лайихлу хьана. Бажарагълу алим, технический илимрин кандидат Араб Якьубович Арабов 2022-йисан 4-октябрдиз рагьметдиз фена. Ам хайи Усугъчайдин сурара кучукнава.

* * *

Гьеле вичел чан аламаз кьиле фейи ихтилатра Араб Якьубовича къейднай: “Вучиз алатай асирдин 70-йисарин эхирра КВНС (Кисловодская высокогорная научная станция) арадал гъана? А вахтунда зун физикадин атмосферадин институтдин къуллугъчийрикай сифтегьанди яз, Антарктидадин экспедициядиз рекье туна. Ана америкавийри “озондин хъалхъам” дуьздал акъуднавай. Абуру арадал­ гъанвай институтда атмосферадин озондин умуми алцумунар ийидай лабораторияни кардик квай. Ахпа адаз тешпигьди Кисловодскдани арадал ­гъана. Ажайиб кар я, ракъини ишигъ чукIурунихъ галаз са­нал озондин 3 миллиметрдин къат чиркер квачирди хьана кIанзава. Амма а къат виринра сад хьиз арадал къвезвач. Алатай асирдин 70-йисарин эхирра америкавийри ачухай “озондин хъалхъам” (озоновая дыра) гьакъикъатда авайди туш. Ана озон авайвилин Добсонан текар (единицы) 3 вишелай вишел аватун мумкин я. И жуьредин гьерекат чна Якутиядин винелни кьатIанай. Амма къейдна кIанда, атмосферада бес тежезвай озондин къат арадал хквезва…”

Къе инсаниятдин къуллугъда Дуьнья­дин озон алцумдай сеть кардик ква. Адан къурулушда КВНС-ни 282-нумрадик  кваз регистрация авунва. Идалай вилик Араб Арабова, къе адан хва Камила, станциядин къуллугъчийри чпин алцумунрикай гьахъ-гьисабар гьазурзава, абур Дуьньядин озонометрдин сетдин штаб-квартира авай Канададин Торонто шегьердиз ре­кье твазва. Маса жуьредин газни атмосферада авайди ашкара я. Адал датIана пешекарри гуьзчивалзава. Адалай чи планетадин ва гележегдин инсаниятдин кьисметарни аслу жезва. Ам двуокись углерода я.

Рагьметлудал чан аламаз кьиле ­тухвай са интервьюдай гъизвай мисал я: — Машинда тадаракар кардик кутунва. Минеральные Воды шегьердилай эгечIна, Георгиевскдал къведалди гьавадин “пробаяр” къачузва. Курортдин и регионда атмосфера чиркинарзавай санайидин карханаяр авач. Амма газ кузвай къазанханаяр (котельнияр), траспорт гзаф хьун се­беб яз, гьавадиз чкIизвай углекислый газдин ва маса ракьуцрин, чиркерин кьадарди гьавадин кьабулиз жедай концентрация виниз хкажзава, яни чиркинарзава. И месэлаяр гьялун патал чна курортологиядин Институтдихъ ва Минеральные Во­ды шегьерда кардик квай Роспотребнадзордин къурулушрихъ галаз саналди кIва­лахзава…

Шагьбала Шагьбалаев