Чилин винел илим­дин экуьни агъа­­вализ асирар алатнава. Иллаки ХХ асирда инсандин акьулди гзаф чIу­лав­рал (мавгьуматрал, савад­суз­вилел, азаррални тIе­­биат­дин­ завалрал) акьал­­тIай гъалибвилер къазанмишайди садавайни инкариз жедач. Са кардикай, лугьун бес я: инсанди яргъал тир космосдиз сиягьатна,  космос вуч ятIа ачухна. Вацрал, гьатта ма­са планетайрални лув гана физ жедайди субутна.

Телевидение хьтин аламатди вирибурун кIвалера мягькем чка кьуна. Инсандин беден сагъарун патал садрани хиялризни гъиз тахьай жуьредин дарманар, операцияр ийидай тадаракар, приборар акъудна, кардик кутуна… Гьа чIавуз лугьуз хьайивал, махар гьакъи­къатдиз элкъуьрна.

Дуьньядин халкьарин сиясатда нацизм, фашизм хьтин мусибатрал гъалибвал къазанмишна. Къумлухрал садрани такур жуьредин багълар кутуна, бегьерар битмишарна. Эбеди муркIарин алемдани гегьенш рекьер ачухна. Гуя акI тир, илимдиз, инсандин зигьиндиз ачух тушир са сирни амачир.

Амма… ХХ асирдин эхирда чахъ виридахъ “перестройка” галукьна, чи эвелан ивиррикайни (пак фикиррикай, агалкьунрикай, инанмишвилерикай) затIни тунач. Вири инкарун адетдиз элкъвена.

Неинки чIехи крарихъ — гъалибвилерихъ инанмишвилин, гьатта инсан хуьнин, тербия гунин, чирвилер къачунин, мектебни вуз герек тирвилин ва икI мадни маса месэлаярни шаклувилик ку­туна.

Акьулдилай кубутвал, илимлувилелай ругьанивал, къайгъударвилелай къайгъусузвал, чимивилелай  къайивал, кIа­ниви­ле­лай такIанвал, садвилелай чкIайвал ва  маса мусибатар ви­лик акатна. ЧукIур тавур затIни, белки, чахъ ту­нач­. Иллаки гъейратдални намусдал, инсандин къаматдин, руьгьдин зурбавал хуьнал гьалтайла, чукIу­рунар гзаф хьана. Угъривал, табни гьилле, ришветбазвал, уюнбазвал, кьуру тарифар авун, авачир крар авайбур хьиз къалурун, чалкечирвал, игитар хаинар хьиз, хаинар игитар хьиз къалурун, дустар душ­ман­риз­­ элкъуьрун, гьатта рагъни кваз “лекеламишиз” алахъун ва икI мадни, адетдин крар хьиз, чи гьар йикъан гьа­къи­къатда туна. Чун са 30-40 йисан виликан фагьум-фикир гвай инсанар яз амач. А чIаванбуру па­кад­ югъ хъсанди жедайдахъ, Ватандин зурбавилихъ, чи халкьарин садвилихъ, архавилихъ инанмишвалзавай. “Зи дин — ви дин”, “зи чил — ви чил”, “зи рехъ — ви рехъ”, “зи сергьят — ви сергьят” лугьуз­ва­чир. Санал­ са кьас фу незвай, санал уьл­­кведин къудратлувал къалурзавай. Виридаз им жуван чил, жуван Ватан, жу­ван сидкьи, жуван сергьятни сенгер тирди чизвай, чирзавай.

Ваъ!.. Гила маса тегьер я. АкI тунач чун санал. Гила илимлуди кIамашдай, кIа­­маш акьалтIай карчидай, угъри вижевай кьегьалдай гьисабун муд хьанва. Чи ЧIехи Гъалибвилин йикъални шак ве­гьез­вай, ахьтин сувар герек яни, тушни лугьузвай бязи явакьанарни  пайда хьанва. Ибуруз “ок­тябренок”, “пионер”, “комсомол”, “коммунист” гафар инсанар усаларзавай лакIабар хьиз я. Гьа са вахтунда чеб нин гъиле лукIар хьиз гьатнаватIа, гьинихъди ялзаватIа, а кьиле куь вилив хуьз­ва­тIа аквазвач. Виридан виликни, вахтуни къалурзавайвал, ругьанивал ква. Руьгьдин чIулаввал… ЧкIайвал…

Гьакъикъи медицинадал шак гъизва. Ина фалчийризни, тапан жерягьризни, аяндарризни, экстрасенсризни, адетдинбур тушир “медицина” гвай “алимризни”,  масабурузни майданар къвердавай генг жезва.

ИкI хьунин себебарни садни  кьвед туш. Иван Крылован басняда лагьанвайвал, чекмечи тIунутIар чрунал, ашпаз чек­меяр хъувунал машгъул хьун четин месэла я. Чина тIунутIар чразвай “чекмечияр” гзаф хьанва.

Пулсуз медицина, образование, кIва­лахдалди таъминвал, дарманрин дуьз­вал амукь  тавурла, кIвалахунни кIвалах тавун сад хьайила, са куьнизни герек ава­чир дипломар гузвай “вузар” гзаф хьайила аяндарризни уюнбазриз рехъ ачух жечни бес! Гьавиляй чи жегьилар, мектебрилай вилик мис­кIиндиз, начагъбур еке пул истемишзавай “высокие технологийрилай” вилик жерягьрин патав, илимлу муаллимдилай вилик пул чуьнуьхуьз алакьзавай алверчидин (карчидин) патав фида. “КIаник машин квач­тIа, жибинда пул авачтIа”, рушни ахьтиндаз гъуьлуьз физмач. Сирияда “женг чIугваз­вай” жи­гьадистдиз ваъ лугьузвач. “Тамун стхайриз” гъуьлуьз фин “Аллагьдин рекье” чан гун яз гьисабзава.

Ибур бес государстводин дережада фагьумна кIани месэлаяр тушни? И месэ­лай­ри бес чи Ватандин хатасузвал къурхудик кутазвачни?

И йикъара “Россия-24” телеканалдай тамам са сятда “ХХ асирдин мракобесие” (за “мракобесие” гаф таржума та­вуна тазва) передача тешкилнавай. Ана чи чIехи уьлкведин вири регионра, вири халкьарин арада гьа “мракобесие” гьи­кьван гужлудаказ ва гурлудаказ  виликди физватIа къалурзавай. Виридалайни чIехи центраяр чи кьилин меркезда ачухнава. А карди чIва­рах ягъ тавунвай са пIипI­ни къе чи я шегьерра, я хуьрера амай­ди хьиз туш.

ИкI амукьайтIа, тестикьарзавай а пере­дача тухузвай журналистри, чун тирякдилайни, пIапIрусдилайни, ичкидилайни артух, и чIулав къуватди тергда. Инсан­дин психология, мефтIер, марифат чу­­кIур­зава, ам мавгьуматдин желеда тваз­ва. Ин­гье ваз XXI асирдин “мракобесие”! Чпи­ни, асул гьи­саб­дай чи халкьдин лап за­­йиф къатарал тагъ илисзава, за­йиф­­бур мадни зайифарзава. Пен­сионер­ривай, ялгъуз дидейривай, бахтсуз хендедайривай, етимривайни эхиримжи кепекни къакъудзава. Тапан птик­ралдини, запабралдини, чараралдини, ятаралдини, къванералдини алдатмишзава. Садбуру гьатта инсандин вири аз­арар “сагъарзава”, кьейидални “чан хкизва”!..

Ягь садрани тахьай фалчиярни аяндарар садани русвагьзавач. Ибурув гьа крар ийидай ихтияр гузвай государстводин махсус сертификатарни вугузва, абурухъ лап зурба тешкилатар, сектаяр, чпин банкарни хьанва. Пишкешар, шабагьар гузва халкь гзаф алдатмишайбуруз… XXI асирда икьван руьгьсузвални руьгьанивал? Фикиррин чIулаввал? Авамвал?..

Им ИГИЛ-дилайни хаталу душман тушни? ИГИЛ-дал чи уьлкведа къадагъа ала.  И “мракобесие” машгьурзавайбурал къадагъа ни эцигда?..

Гьи закондал бинеламиш хьана, абуру чпин чIулав “бизнесдиз” майданар артухарзавайди ятIа?.. Телеканалдай гайи и суал чнани тикрарзава…

Мердали Жалилов, литературадин отделдин редактор