Эхиримжи вахтара чи адетрикай  ихтилатар пара жезва. Хъсан адетар кIва­левай чIехибуру, диде-бубади, школада муаллимри чирайла, рикIел хкайла ва абур чешне яз къалурайла, давам жезвайди я.

Вахтар фирдавай хъсан адетар чавай яргъа жезва. Дишегьли тир за фикир гузвай пара кIвалахар гьалтзава уьмуьрда. Гекъигунар ийизва жува-жуваз чIехибурувай ван хьайи ихтилатар къенин аямдин крарив. “Айибарда, айиб жеда”, — лугьудай чIехибуру, бязи крар авурла. Абуру мехъерикай ийидай ихтилатар алама зи рикIел. “Руш тухвайдалай гуьгъуьниз адан стхаяр, дах кIва­ляй экъечIдачир, пакадалди чеб къалурдачир. Йифиз жезвай деминизни рушан патай кас фидачир”. Гила лагьайтIа, вах, руш тухвай стхаярни буба деминин чIехи иштиракчияр жезва. Айибар амач, ам вучиз айибардай кар ятIа лугьудай касни амач, я чпини кьатIузвач.

Садра хьайи агьвалат рикIел хканай зи дидеди.

— Зун гъанвай цIийи свас тир, — суьгьбетдив эгечIнай ам. — Садра зунни куь гъвечIи эме деминиз физ гьазур хьана. АлукIна кьилел сачахар галай шални. А чIавуз заз лап дабанрихъ кьван яргъи кифер авайтIани, кифер храна, шуткьуда ту­на, шалуник чуьнуьхна.

— Бес рушари чпин чIарар, кифер мешребдиз гъана, абурал дамахдачирни?

— Яргъи чIарар-кифер, чан бала, гьамиша дишегьлидин абур тиртIани, чи вахтара чIарар къалурун ди­шегь­ли­диз айиб тир. Чарадан вилиз аквадайвал тадачир чIар-киф гъуьлуьк квай дишегьлиди. Гъуьлуьз тефенвай жегьил рушари, гьелбетда, кифер далудилай ва я къуьнелай авадардай.

Гьа икI чун, зунни куь гъвечIи эме, садрани санизни тефидайбур, гьикI ятIа­ни, гьа деминиз фенай. Гьамни а демина чи чIехи эмеяр ава лагьана. А вахтунда дем физвай чкадин вилик пад багъ­рийри, мукьвабуру кьадай.

Амайбур къаварилай, къваларилай килигдай. Зун деминиз атана акур муькуь кьве эмеди чпин патав, деминиз мукьва чкадихъ, эвернай.

Чун гьеле атана са акьван вахтни хьанач, аквада заз, кIекIец кягъиз-кягъиз­, акъатда деминиз чун къведайла кIвале авай кьуьзуь буба, зи апай.  Аквада адаз куь эме. “Свас гьинва?” — жузада ада. Аку­на хьи заз, ам чаз мукь­ва жезва. Сифте, дуьз лагьайтIа, зун тажуб хьанай ам атунал. Жува-жувак фикирзавай: зун къведалди, тIуьн-затIни гана,  кьуьнт яна, ярх хьанвай буба иниз гьикI лагьана акъатнавайди хьуй?

Зун къарагъна, жув ацукьнавай стулни гваз адан къаншардиз фена. Белки, ацукьдай чкадихъ къекъвез­ватIа, фикирнай за.

— Я буба, ма ваз стул, — теклифна за.

— Стул ви келледа акьуй, экечI вилик! — буйругъна ада.

— Я дах, ина эмеяр авайвиляй атанай чун. Белки, абурухъ галаз санал хквен, — лагьанай за, са квек ятIани умуд кваз.

— Вилик экечI садра, а эмеяр лу­гьу­дайбурун дуван за ахпа ийида. Чир хьухь, абурухъ чпин иесияр ава, куь иеси зун я. Мадни чир хьухь, мехъер гьабурун миресдин мехъер я, чиди туш. Куьн, зал алукь тавуна, гьи жегьеннемдиз фейиди я?

— Куьрелди, зунни ви гъвечIи эме вилик кутуна хканай апая деминай.

Инанмиш я, и ихтилат кIелай саки вири жегьилар хъуьреда. Абур чи кIва­лера, хуьрера гьахьтин адетар, намусдихъ, ахлакьдихъ, марифатдихъ галаз алакъалу къайдаяр, къанунар хьайидахъ агъадач. Чи чIехибуру, чпин яшдин чIехивилелай гъейри, чеб хизандин, тухумдин чIехибур, чи адетрин, чи меденивилин сагьибар, чешнеярни чешмеяр тирди рикIелай ра­къур­на кIандач.

Амма гьа са вахтунда дидедин суьгь­бетди гьа вахтара дишегьли акатзавай азабрикайни лугьузва. Бес и куьруь уьмуьрда дишегьлидивай са шадвал ийиз шадлух мярекатдиз физ, яшайишдин хъсанвилерикай дад хкудиз тахьайла, квез я уьмуьр? — лугьудай суал­ни арадал къвезва. Гъавурда акьазва, дагъви эркекар дишегьлийрин ягь-намус хуьзвай дестекар я. И кар патал абуру дишегьлийрин вилик хейлин къадагъаярни эцигзава. Уьмуьрди вичи тестикьарзава: намус квай дишегьлиди гьамиша вичин дережа хуьда. Эгер инсандиз вич кIвале-хуьре, инсанрин арада тухудай къайда, нив гьикI рахадатIа чизватIа, ам гьина хьайитIани вичин тIвар, намус, ахлакь хуьзвай инсан яз амукьда.

Амма бязи вахтара бубади, стхайри чпин дишегьли багърияр кваз та­кьаз­вай дуьшуьшарни жезва. Заз чизвайвал, чи адетра, къанунра лагьанвач эхир: дишегьли велед бубади, стхади са тийижирдаз, мал хьиз, гъуьлуьз гана, адан вири уьмуьр бахтсуз ая. Ахпа рушан, вахан бахтсуз уьмуьр, адан шел-хвал акваз, чебни дертлу жез… Вучиз ихьтин крариз рехъ гузвайди ятIа, гьадан гъавурда акьазвач. Са къариди лагьайвал, бубаяр чпин рушар жезмай кьван фад кIваляй акъудиз алахъзавайди я, пака са чIуру ван япарихъ галукь тийидайвал. Гьа ихьтин чIавуз я вичин мурадар пуч авур веледдин мецел къаргъишдин гафарни къвезвайди. Виликдай чи хуьрера гужуналди такIан­дакай яр хьайи рушари чеб вацIарив вугай, рагарилай гадарай, гардандиз еб вегьей дуьшуьшарни хьаначни кьван? Гьикьван гьайиф къведай кар ятIани, къенин йикъарани диде-бубайри, веледдин фикир-хиял, му­рад чир тавуна, чпин рушар гьа ака­тай­даз гъуьлуьз гузва. Ахпа бахтсуз хьайи хизанар чарани хъжезва. Гьайиф хьи, Дагъустанда ихьтин хизанрин кьадар эхиримжи йисара гзаф хьанва.

Гъавурда авазва, гьар са диде-бубадин мурад велед бахтлу хьун я. Чпел гьалтайтIа, абуру дуьз кар ийизва. Руш чпин са танишдаз, я тахьайтIа, мукьвадаз гуналди, адан гьакъиндай къайгъу чIугвазва. Амма и къайгъудин эхир гзаф вахтара туькIвейди, шадди жезвач.

Сифтени-сифте фикирна кIанда,  чпи хкягъай чам, свас хьайитIани, абуру сад-вад юкъуз ваъ, вири уьмуьр санал тухвана кIанзавайди. Диде-буба веледрин гъавурда акьун тавун, абурал алукь тавуна, хабар такьуна, кьисмет гьялун ва ида эхирдай арадал гъизвай нетижайрикай фикир тавуни бязи вахтара жегьилар кIевера твазва.

Ихьтин крарни жезвайди я. Мисал яз, руш мукьва-кьилидаз гъуьлуьз гузва, девлетра вил аваз. Ахпа же­гьил хизандиз начагъ аялар жез акурла, кьилер гатазва, къалмакъалар арадал къвезва. ГьакI хьайила, диде-бубади веледрин гележег гьихьтинди жедатIа, виликамаз фикир авуна, дуьз­гуьн къарар кьабулун лазим я.

Им милли адетриз акси экъечIун туш. Зун хъсан, баркаллу, шад, вафа­лу, къени хизанар арадал гъизвай адетрин, алакъайрин, яшайишдин къанунрин терефдар я.

Тамила Салманова