Дагъустан Республикадин Кьил Сергей Меликова 2022-йисан 2-декабрдиз кьабулай къарардалди намуслудаказ зегьмет чIугу­най ва кIвалахда хьанвай агалкьунрай республикадин са жерге пешекарриз РД-дин государстводин шабагьар, гьуьрметлу тIва­рар гана.

Шад жедай кар ам я хьи, абурун арада  чи ватанэгьли, Прикаспийский зональный илимдинни ахтармишунардай ветеринариядин  институтдин — “Федеральный аграрный научный центр Республики Дагестан” ФГБНУ-дин филиалдин илимдин кьилин къуллугъчи, ветеринариядин илимрин доктор  Нурдин  Рагьимханович  Будуловни  ава.

Чна адаз мад са агалкьун — “Да­гъустан Республикадин илимдин лайихлу де­ятель” лагьай тIвар къазанмишун  рикIин сидкьидай мубаракзава!

Гьуьрметлу алимдин уьмуьрдин рекьиз вил­ вегьей кас инанмиш жеда хьи, гьар са агал­­кьунив ам  гьакъисагъ зегьметдин, къас­ту­­нал кIевивилин, гьа са вахтунда къене ре­гьимлу, неинки инсанрин, гьакIни гьайванрин алем гьакьдай рикI хьунин нетижада агакьнава…

Нурдин Хив райондин Цналрин хуьряй тир чатун устIар Рагьимхан ва Тамал Будуловрин­ зегьметчи хизанда, пуд лагьай велед яз, 1951-йисан 26-августдиз дуьньядиз атана.

Фридрих Энгельсан тIварунихъ галай кол­хоз Хив районда кIвенкIвечи майишат­рикай сад, чатун устIар Рагьимхан колхоздин рикI тир. Адан чатук ракь гатазвай ван пакама­лай няналди къведай. КIавузардикай гагь дер­гесар, гагь мукаларни дегьреяр хкат­завай­. Ада чатук туькIуьрай алат гъиле кьун тавур лежбер Цналрин дереда бажагьат хьана. Бу­бадин чатуз акъваздай вахт авачир. Гьа са вахтунда хуьруьн чкада кIвал, майишат хуьн патални гзаф вахт ва зегьмет лазим  я эхир.

— Дахдин кIвач кьецIиди тир. Зун ла­гьайтIа, гьамиша адаз куьмекар гуз же­дай. Закай дах­дин эрчIи гъил хьанвай: хипер хуьдай, бал­кIанрин фургъун гваз  векьиз, тамуз фидай, кIвалин гьайванрихъ гелкъведай. Дяведилай гуьгъуьнин а вахтар гьахьтинбур тир — чIехи-гъвечIи вири пакамалай няналди зегьметдик же­дай. Зунни бубадиз вафалу яз яшамиш хьана…, — суьгьбетзава алимди.

Гьа икI, гатун каникулрин вахтунда Нурдин гагь къуьлуьн кьилер кIватIиз никIе, гагь кIунтIар чIугваз векье, гагь нехирдив, гагь ла­пагрив чуьлда жез хьана. Мал-къарадал жа­вандин рикI  гзаф алай.

— Заз гьайванар язух къведай, — лугьузва ада. — Иллаки азарлу, хер-кьацI хьана, тIветIни бу­­вун алтIушнавай гьайванар акурла, рикI цIра­­­дай. Гьабурални чан ала, гьабурундини як­ни иви я эхир! Идалайни гъейри, чуьлда ма­лар­, хи­пер хуьдай вахтунда заз хазвай кIе­лер бязи вахтара бедендик нукьсанар квайбур жезвайди ва, и кар себеб яз, абурал азиятар ацалтзавайди аквазвай. Абуруз куьмек гуз кIан жедай…

Жаванди мектеб акьалтIарайла,  гележегдин пешедин рекьяй адахъ шаклувал амачир —  ам  Махачкъаладин хуьруьн майишатдин техникумдиз гьахьна.

Шегьердин шартIарив, техникумдин истемишунрив вердиш жедалди жавандиз чIуру хабар атана: дах рагьметдиз фена. Ирид кьил хизан ялгъуздиз амукьна. КIавузардин ван атIана, хизан — ясда, Нурдинни дарда гьатна. Амма чатук лигим хьайи жегьилди вири четинвилериз таб гана, кашни мекь эхна, техникумдин ветеринарный отделение агалкьун­ралди куьтягьна. Дербент шегьердин къушчивилин фабрикада кIвалахиз башламишна. Жегьил пешекарди куьруь са вахтунда карханадин кьиле авайбурун патай еке гьуьрмет къазанмишна. Ибур илимдин рекье  къачузвай гьеле сифте камар тир. Жегьилдикай Дагъустандин хуьруьн майишатдин институтдин (гилан академиядин) ветеринарный факультетдин студент хьана.

Хуьруьн шартIара мал-къара вилик кваз чIехи хьанвай дагъвидин веледдиз вичи рикI алаз хкягъай факультетда кIелун четин акъвазнач. Сифтегьан курсарилай илимдин кружокра иштиракиз, чирвилер къачуз башламишна. Ада вич алакьунар авай студент яз къалурна. Гьайванрихъ галукьдай бязи азаррин вилик пад кьуниз талукь яз студент Нурдина кхьей докладриз преподавателри виниз тир къимет ганай.

Институтдин ректорди жегьил пешекаррив вуз акьалтIарайвилин дипломар шад гьалара вахкудай югъ алукьна. Сифтебурукай яз, ада Нурдинан тIвар кьуна ва, адав яру диплом вугуналди, вичин вахтара Н.Хрущева съезддал лагьай гафар рикIел хкана: “Гьайиф хьи, хуьруьн майишатдин институтар­ акьалтIарзавай бязи жегьилар, гамишар акурла, катзава, абурувай канабни верг сад-садавай чара ийиз жезвач. Ибурни пешекарар!” Ахпа давамарна: “Нурдин, гамишар акурла, катдайбурукай туш. И яру диплом дурумлу зегьметдалди къазанмишнавайди я. Зун адахъ гележег авайдахъ инанмиш я”.

Лап хъсан къиметар аваз вуз акьал­­­тIарай жегьил пешекардиз илимдин ахтармишунар давамарун теклифна. Амма и вахтунда  же­гьил­дин хиве уьмуьрдин юлдаш Муслиматахъ галаз цIийиз кутунвай хизанни, азарлу ди­дени (ам гзаф йисара месе гьатна,  рагь­мет­диз фена) авай. ЯтIа­ни, дарвилиз килиг тавуна, Нурдин Рагьимханович Москвада ветеринариядин Вирисоюздин илимдинни ахтармишунардай экспериментальный институтдин (ВНИИЭВ) аспирантурадиз гьахь­на­.

Ада гьайванрик акатзавай вирусрин ва мекьи хьунилай жезвай азаррин вилик пад кьунин ­те­мадай доктор Константин Павлович Юрован гъилик диссертация кхьиз башламишна.

Ветеринарный илимрин кандидатвилин диссертация агалкьунралди хвена, алимвилин махсус диплом къачур чи ватан­эгьли Да­гъус­тан­дин меркездиз — илимдинни ахтармишунардай Прикаспийский зональный вете­ринариядин институтдиз хквезва. Адалай инихъ къенин йикъалди гьа и институтда илимдин кIвалах­рал машгъул я, 1996-йисалай инихъ институтдин  вирусологиядин лабораториядиз регьбервал гузва.

Малдарвал  вилик тухунин программада уьлкведин хуьруьн майишатдин вилик агьалияр суьрсетдалди хсуси такьатрин гьисабдай таъминарунин везифа эцигнавай. И мес­эла гьялун патал гьайванрик акатзавай азаррин вилик пад кьунихъ еке метлеб ава. Амма ири карч алай гьайванрин жуьреба-жуьре азарар чукIунин нетижада Россияда, гьа жергедай яз Дагъустан Республикадани хуьруьн майишатдиз еке зиянар жезва. И карди алимдив йифен ахвар вугузвачир. Ам ири карч алай гьайванрихъ мекьи хьунилай ва вирусар себеб яз галукьдай азаррин вилик пад кьадай рекьер жагъурунал машгъул хьана.

Вич илимрин советдин член, Да­гъустан Республикадин ветеринариядин лайихлу духтур яз,  алим мад илимдин деринра гьатна. Гьа икI ада, илимдин консультантар тир биологиядин илимрин доктор Глотова Татьяна Ивановнадин ва ветеринарный илимрин доктор Басова Наталья Юрьев­надин регьбервилик кваз, “Респираторные болезни крупного рогатого скота в Да­гестане” темадай ветеринариядин илимрин докторвилин дережа къачун патал диссертация кхьена ва 2009-йисан июлдин вацра Краснодарда авай Кубандин государственный аграрный университетдин диссертацийрин Советдал ам агал­кьунралди хвена. Официальный оппонентар тир ветеринариядин илимрин докторар, профессорар Иван Болоцкийди, Людмила Малышевади, Иван Ни­кулина ва гьакI махсус советдал ра­хай масабуруни диссертантдин кIвалахдиз еке къимет гана ва адахъ мал­дарвал вилик тухунин карда мет­леб­ авайди, алим ветеринариядин илимрин докторвилин тIварцIиз лайихлу тирди къейдна. Гьа икI, диссертацийрин советдин членри рейсадвилелди сесер гуналди къарар кьабулна. Диссертацийрин советдин къарар Россиядин ВАК-ди гъиле-гъил аваз тестикьар­на. Мадни къейд ийин, алимди, илимдал бинеламиш хьана, гузвай меслятрикай уьлкведин ва чи республикадин майишатрани гегьеншдиз менфят къачузва.

Нурдин Рагьимхановича илимдин 160 ма­къала кхьена, методикадин хейлин месля­тар чапдай акъудна, ам авторвилин 12 ша­гьадатнамадин ва са жерге патентрин са­гьиб я. Ветеринариядин микробиологиядин,  эпизоотологиядин, иммунологиядин,  биотехнологийрин ва ветеринариядин вирусологиядин  хилериз талукь тир адан ахтармишунар чпиз тешпигь авачирбур я. Ада арадал гъизвай ком­плексный препаратрин куьмекдалди маларин хейлин азарар нетижалудаказ ва куьруь вахтунда сагъариз жезва.

Эхиримжи йисара республикада мукь­вал­-мукьвал  маларин и ва я маса цIийи жуьредин азарар пайда жез башламишнава: бруцеллез, туберкулез, лей­коз… Гьакъикъатда и вирусар  цIийи­бур туш, амма абур садлагьа­на ва гужлудаказ чукIуни къурху кутазва. Ида­лайни гъейри, республикадиз хас тушир жуьредин азарарни гьалтзава — абуру малдарвилин хилез са кьадар зарар хьунал гъизва. Ихьтинбурукай сад нодулярный дерматит я. Адан вилик пад кьун патал ишлемишдай дарманар (вакцина) Россияда гьазур­навачир. Гьа са вахтунда жендекдал тIурар акъатунал гъизвай и азар майишатра йигиндаказ чкIизвай.

— ЦIийи дарман гьазурун патал чна, бине яз, лапагрин цIегьерин вилик пад кьадай вакцина къачуна, ахтармишунар тухвана, хъсан нетижайрив агакьна. И кIвалах 2015-йисуз гъиле кьунай, гуьгъуьналлай 2 йисан къене чна гьайванар вири сагъламарна, — лугьузва алимди. Дагъустан Республикада тахминан куьлуь карч алай 5 миллион гьайван (лапагар) ва 1 миллиондив агакьна малар ава. Абурухъ датIана гелкъуьн, сагъламвилел гуьз­чивал авун кьетIен важиблувал авай кIва­лах я. И кардин гъавурда чун, инанмиш я, эхиримжи йисара лап хъсандиз гьатна. ГьикI лагьайтIа, виликдай анжах гьайванринбур  яз гьисабзавай азарар (коронавирусар) гила инсанрикни акатзавай дуьшуьшар ава. Маларин хаталу азаррин жергедай яз, лей­коз­дин тIвар­ни кьаз жеда. Амни эхиримжи сад-кьве йисан вахтунда гегьеншдаказ пайда хьанва. Амма инал заз къейд ийиз кIанзава: инсандик акатзавай азарни маларин лейкоз са азар туш. ЯтIа­ни, и азаррин “алакъаяр” та­­­мамдаказ ахтармишнавач.

Гзаф йисара гьайванрин азарар ахтар­мишунал машгъул кас яз заз малар хуьзвай агьалийрихъ элкъвена лугьуз кIанзава: кIва­лин гьайванрин сагъламвилин гьал йиса садра ахтармиша. Бруцеллез, туберкулез, лейкоз — и азарар тамамдаказ сагъардай  дар­манар гьелелиг авач. Гьайвандиз винелай вил вегьейлани и азарар чириз хьун мумкин туш. Иллаки хуьрерин чкайра кIвалин къушарик тIегъуьн акатдай дуьшуьшар жеда ва бязи ксари усал хьанвай гьайван тукIваз гьерекат­да. Им дуьз рехъ туш, вучиз лагьай­тIа, бя­­­зи вирусрикай тир шейэр, гьикьван ­ргай­тIани, кумукьзава. Гьелбетда, чавай абуру инсандин бедендиз якъин зарар гуда лугьуз жедач, амма, абурукай зиян авач лугьуз тес­тикьарунни дуьз жедач. Гьаниз килигна, и карда мукъаятвал авуртIа хъсан я, — лугьузва ада.

И  жигьетдай ветеринариядин вирусология алай вахтунда ил­­лаки кар алай, важиблу хел тирдал ва и ре­­­кье алимри тухузвай­ кIва­лах гьатта инсани­ятдин уьмуьр патал важиблуди тирдал шак алач.

…Инсанар жеда, чIурувал, нукьсан акурла, ам авайвал кьабулна, цIийи гьакъикъатдив вич вердишариз алахъдай. Гьа са вахтунда маса, аламатдин жуьреда фикирдай инсанарни  ава:  абуру  нукьсан  арадай  жез­май­ кьван фад акъудун, тек са вичин ваъ, ви­ри жемятдинни яшайиш авайдалай хъсанарун патал датIана ахтармишунарда, ре­кьер жа­гъур­да. Гьа ихьтин кас я Нурдин Ра­гьим­хановични. Ада кIвалахзава, илимдин цIийи сирер ачухзава, яратмишзава.

Н.Будулован гзаф йисарин гьакъисагъ зегьмет Россиядин хуьруьн майишатдин илимрин академиядин Гьуьрметдин грамотадалди (2012-й), РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводин ва Дагъустан Республикадин Гьукуматдин гьуьрметдин грамотайралди (2019) къейднава. Ам Россиядин агропромышленный “Къизилдин зул-2019”  XXI выс­тавкадин буьруьнждин медалдин сагьиб я.

Жасмина Саидова