Аквазвайвал, информацияди, гьар жуьредин хабарри, кьасухдай чав агакьар­завай чIуру ванери-сесери, телевиденидин, газетрин, соцсетрин, интернетдин продукцияди инсанрин уьмуьрда  къвердавай чIехи чка кьазва.

Мурдар ниятар авайди къуватлу хьайи­тIа, чIуру таблигъатди гьихьтин бедбахтви­лерал гъидатIа, къалурун патал политологри Германиядин тарихдин мисал гъида­. А мисал дуьньядин халкьариз иллаки къе кIевелай рикIел хуьдай тарс хьун герек я.

Немсер бажарагълу, зегьметдал рикI алай, вилик физ кIандай халкь тирди виридаз чида. Эхь, са девирда абуруз “чапхунчи варварар” лугьузвай. Амма гьа ина гьеле  ХV асирда, Италиядин таъсирдик кваз 9 университет эцигна, дуьньяда сифте яз ктабар чапдай машин туькIуьрна. Гьа девирда ана гуманизмдин идеяяр гегьенш хьана. Инсаният вилик финик чпин пай кутур Бетховен, Гете, Шиллер, Гегель, Кант, зурба алим Лейбниц — ибурни немсер я. Бязибуруз и гафарикай хуш татайтIани, та­кIан хьайитIани, Урусатдин империя гужлу авур I Петрдин кар давамарай, Россиядиз намуслувилелди къуллугъ авур II Екатеринани немс дишегьли тир. Са жерге бажарагълу немсери илимда, армияда Урусатдиз лайихлудаказ къуллугъна.

Амма гьа са вахтунда Гитлер, Гиммлер, Геббельс — ибурни немсер я. Мурдар ниятар аваз, чпин халкьдин кьил элкъуьрна, инсаният чIехи бедбахтвилерик кутур къанлу тахсиркарар. Игит зегьметдалди цIийи, гьахълу общество эцигзавай, ислягь, бахтлу уьмуьр туькIуьрзавай  Советрин уьлкведал хаинвилелди гьужум авур “фрицарни”, “гансарни” гьа немсер я. Вагьшивилер авур  фашистар. Нацизмдин бейгьушдалди дуьзмишнавай пропагандади, информациядин “наркотикди” кьил-кьилелай алудна, дили хьайибур.

Гзафбуруз, белки, чидач жеди, университетда агалкьунралди кIелна, докторвилин диссертация хвейи Йозеф Геббельс рейхдин регьберрин жергеда хъсан образо­вание къачунвай са кас тир авайди. Тарихчийрин гафарай, ам Россиядал ашукь хьанвай, адакай хъсан фики­рар­завай, Рос­сия­дик умудар кутунвай, пи­сатель жез кIанза­вай жегьил тир. Та­рихчий­рин гафарай, адан дневникда ихьтин гафарни ава: “ЦIийи хьанвай вун ви михьиви­лин ахварай мус аватда, урус  руьгь? Вун мус ахварай аватда, Урусат? Къутармишдай ви крарал вил алаз акъвазна, куьгьне дуьнья гьелек жезва, Россия! Рекьизвай куьгьне дуьньядин умуд вун я, Россия! А югъ мус алукьда”?

Куьне фикир це: чIуру рекье аваз физвай вири дуьнья къутармишунин умуд вичин къанажагъ нацизмдин идеяди зе­гьер­ламишдалди вилик университетдин образование къачунвай жегьилди Россиядик, урус халкьдик кутунвай. Лугьуз кIан­зава хьи, къизмиш фашист, инсаниятдин вилик къанлу тахсиркар Гиммлеразни, вич Россияда чIехи хьайи, Прибалтикадин немс Розенбергазни са девирда Россия, урус халкь хуш хьана. Нацизмдин тIегъуьн галукьдалди вилик. Килиг садра, гьихьтин­ инсанар миллетчивилин пропагандади гьихьтин вагьшийриз, инсаниятдин душманриз элкъуьрнатIа.

Амма Дуьньядин сад лагьай дяведа ефрейтор яз иштиракай Гитлераз  — кьилин нацистдиз чун гьамиша такIан тир. Ам русофобиядик азарлу кас яз хьана.

Инсаниятди негьнавай и тахсиркарар рикIел хкуниз герек авайбур туш. Амма инал заз информациядихъ, чIу­ру пропаган­дадихъ чIехи барбатI­ви­ле­рал гъидай чIехи­ къуват авайди газет кIелзавай гьуьрметлу юлдашрин фикирдиз мад сеферда гъиз кIан­зава. Игьтиятлу хьун ва жу­ва-жу­ваз ве­ревидер авун патал. Вахтар алдатмишунар гзаф авай четинбур я. Чи уьл­кве­дикай, чи крарикай гьар юкъуз агъзурралди фейкар, ягьсуз тапарар туь­кIуь­риз, вири дуьньядиз чукIурзавайла, чун мад­ни­ гзаф му­къаят, Ватандин итижар хуьн па­тал мадни гзаф тупламиш хьана кIанза­ва.

ХХ асирдин сифте кьилера Германияда, Россиядилай чешне къачуна, социализм туькIуьриз алахънай. Амма 1933-йи­суз гьукум тахсиркарвилин, фендигарвилин рекьералди фашистрин, Гитлеран гъиле гьатна. И кар патал миллетбазри гьатта рейхстагдиз цIай яна, тахсир коммунистрин партиядик кутунай. Германиядин компартия агална. 1934-йисуз уьлкве­да референдум тухвана. Анал Гитлераз цIийи титул гана: “фюрер ва рейхсканцлер”. “ЦIийи рейх” туькIуьриз кIан хьайи чIе­хи тахсиркар тир нацистрин регьбердин фикирар фашистрин партияди кьабулна. Эвелни-эвел — халкьдин образованидин ва пропагандадин министрвиле эцигай Геббельса. Ахпа адан, и миллетбаздин пропагандадин таъсирдик кваз йисалай-суз гзаф — жергедин агьалийрини. Фикир це: жергедин агьалийрини.

Гьа девирда шегьеррин майданрал ктабар, цIаяр ягъиз, куз башламишна. Германиядин чилел сифтегьан концлагерар арадал гъана. Гестаподиз, адан “кьасабчий­риз” кIвалах къвердавай къалин хьанай.

“Тапарар гьикьван чIехибур, аламатдинбур хьайитIа, гьакьван гзаф абурун чIа­лахъ жеда”, “Зи гъиле массовый информа­циядин такьатар тур, гьар гьихьтин хьайи­­тIани халкьдикай за вакIарин рамаг ийида”. Ибур Геббельсан гафар я лугьузва. Вичиз кIанзавай къуват, гьукум вири пресса, культурадин, образованидин идараяр рейхсминистрдин ихтиярда туна.

Адан тапшуругъдалди Германияда, гьар са хизанда жедайвал, цIийи заводар эцигуналди, ужуз къиметдин радиоприемникар акъудун кардик кутуна. Гьа девирда дуьньяда сифте яз фашистрин Германияда телевиденидикай пропагандадин, манипуляциядин алат авуна. И кар па­­­тал гьеле 1936-йисуз чIехи вири шегьер­ра, гзаф инсанар санал кIватI хьана, чпин фюрердин ва министрдин агъуламишнавай  рахунрихъ яб акалдай, тамашдай чIе­х­и залар туькIуьрна. Телевидениди фа­шистрин мукьвал-мукьвал жезвай съездрихъ галаз санал тамашачияр гзаф кIва­тIун патал концертарни къалурзавай. Гьар юкъуз шегьерра фашистрин терефдаррин митингар, шествияр тешкилзавай. Рахунар, вилер ицитIдай керчек сад-кьве гаф ку­­туна, вири  инсанрин кьил кьилелай алуддай тапарар тир. Гьа де­вир­­да­ миллетбазри информациядин цIийи-цIийи технологияр туькIуьриз башламишна.­

1940-йисуз фашистрин Германияда 2300 газет, 1800 журнал акъудзавай. Саки вири кIвалера пропагандадин радио рахазвай. “Тапаррин министерстводи” гьар юкъуз пресс-конференцияр тухузвай, редакцийрив тайин инструктажар агакьарзавай. Журналистрин мажибар чIехибур тир. Абуруз гьиниз кIан хьайитIани фидай мумкинвилер ганвай. Гьавиляй журна­листри “Геббельсан инструкцийра” вуч къалур­на­вайтIани, гьам кхьизвай. Абуру гьатта советрин комиссарар халис иви хъвадай “вагьши инсанар” я лугьузвай.

Государстводин идарайра халкьдин къанажагъ ягьсузвилелди манипуляция авун къайдадиз элкъуьрнавай. Тапарар акьван дериндай ва ахьтин “устадвилелди”, “кардин гъавурда аваз” ийизвай хьи, гьатта гьа тапарар туькIуьрза­вай­бур чеб абурун чIалахъ жезвай.

Югъ-йиф немсерин япара авайди са ван тир: немс миллетдин кьетIенвал, дуьньядин амай халкьарин вилик адан “артуханвал”, “немсер иесияр я, амайбур – абурун лукIар”. Гьелбетда, и чIуру, инсансуз пропагандадал наразибур, адан зарарлувал аннамишзавайбур уьлкведа гзаф авай. Амма нацистрин политикадикай къайи са гаф лагьайтIани, гестаподиз тухузвайла, Геббельсан пропагандадин “суьгьуьрда” гьатнавай, са ихтиярни амачир халкьдивай вуч ийиз жедай? Нетижа — немсерин фашистри цIай кутур Дуьньядин II дяве. Тамам халкьар, миллетар терг ийиз кIан хьайи нацистри и экуь дуьньяда, Чилин шардин винел жегьеннем туькIуьрна — концлагерар, газдин камераяр, крематорияр ва икI мад.

Тарс хкудун патал Белоруссиядин Хатынь хуьруьн мусибат рикIел хкин. 1943-йи­сан 22-мартдиз фашистри и хуьруьн ви­ри жемят — 149 кас, абурун жергеда 75 аял, дидейрин къужахда авай таза бицIе­карни язух татана, хуьруьн къерехда авай тевледиз кIватIна, цIай яна, чан аламаз кана. Пехъи вагьшивилелди авур ихьтин мусибатар рикIелай алатдани мегер?! Ватандин ЧIехи дяведин йисара  кIвалера инсанарни амаз цIаяр ягъиз кайи чи уьлкведин агъзурралди хуьрер рикIелай алатдач эхир.

Миллетбазрин вагьшивилер, абуру чи чилел туькIуьрай жегьеннемдин азабрик чан аламаз цIай яна кузвай аялрин, кьуьзуьбурун, дишегьлийрин рикI атIудай хьтин гьарайдин ванер фашистрин бязи жа­ллатIривай чпивай эхиз жедачир: абуру чпин япар, памбагар туна, кIев­за­вай. Нем­сери чпи рикIел хкизвайвал, гуьгъуьнлай а жаллатIар, кьилиз эсер яна, дили жезвай. Психикадин азардик бязибуру чпи чеб асмишиз, гуьлледив ягъиз­ хьана. Чпин психика хуьн патал нацистри ихьтин му­сибатдин серенжемар коллаборационистрин дестейрив ийиз тазвай. (Кол­лабора­ционистар — душмандин патаз экъечI­на, жуван ватандиз акси женгера иш­тирак­завай хаинар. Месела, власовчияр, бан­де­ра­чи­яр). Къе къурхулувал кутазвайди ам я хьи, телевизордай къалурзавайвал, бандерачийри чпин нагьакьан крара немсерин фашистрилай чешне къачузва, гьатта абурун символикани ишлемишзава.

Къе неинки Украинада, гьакI чеб нем­серин нацистрин лукIвиликай Советрин Армияди азад авур Европадин са жерге уьлквейрани русофобиядин гуьгьуьлар “Геббельсан цIийи хъувунвай технологийралди” гегьеншарзава. И гьерекат тешкилзавайбур эвелни-эвел США-дин вилик-кьилик квайбур, ахпа абурун гуьгъуьнаваз­ физвай, Россиядиз акси маса гьукуматрин политикар я. Къецепатан уьлквейрин зегьметчи халкьари ихьтин политикадилай чпин наразивал къалурзава, гьелбетда. Амма абурувай, Россиядиз акси про­па­гандадин басрухдик кутунвай, гъиле гьукум­ авачир зегьметчийривай вуч ийиз жеда? Митингриз абур экъечIзава — митингар полициядин къуватралди басмишзава. Квез аквазва хьи, ятIани алай девирда дуьньяда Россиядин тереф хуьзвай зегьметчийрин кьадар къвердавай артух  жезва.

Гьа са вахтунда США-ди Россиядихъ галаз фадлай тухузвай, ­малумар тавунвай дяведин са вакъиа тир Украинада телефвилерал гъизвай яракьлу чуьруькдин себебар, тахсирар Рагъа­кIидай патан пропагандистар, НАТО-дин хи­вяй акъудна, чи уьлкведин хиве тваз алахъ­­нава. Абурун му­рад дуьньядин халкьариз чун исятда “чапхунчияр” хьиз къа­лу­рун я. И кар патал­ информациядин дяведин цIийи такьатрихъ, къайдайрихъ галаз санал, регъуь та­хьана, “Геббельсан къайдайрикай” менфят къачузва. И рекьяй (тапарар гьакъи­къат хьиз къалурдай) чIехи тежриба, алакьунар къецепатан пропагандистрихъ авазва.

Миллетбазвал, фашизм терг авун патал Украинада военный махсус серенжемда иштиракзавай чи кьегьал рухвайрин жуьрэтлувиликай, игитвилерикай, къазанмишзавай гъалибвилерикай телевидениди, СМИ-ри чун вахт-вахтунда хабардарзава. Къуй чи игитар, гъалибвилин баркалла кьилел алаз, сагъ-саламатдиз чпин хизанриз хтурай.

Амма хиве кьуна кIанда хьи, лап важиблу тир информациядин фронтда агалкьунар жезватIани (баркалла жуьрэтлу журналистриз), чна гуьзлемишзавай, чаз кIанзавай хьтин гъалибвилер аваз аквазвач. Вучиз? Себебар гзаф ава. Абурукай чун кьилдин макъалада рахан хъийида.

Абдулафис Исмаилов