Уьмуьрдихъ ажайиб кье­тIен­вал ава: ада гьич рикIелни алачир крар, танишви­лер арадал гъида. Гьа  ихьтин танишвал се­беб яз зун 2014-йисуз пара гуьзел ерийрин, хуш къилихрин, къени крарин ин­сандихъ, Аллагьдин патай бажарагъни ганвай ватанэгьли вахахъ галаз таниш­ хьана. Вад йисуз, чун гзаф гьалтнач­тIани, гьар сеферда заз ам цIийи терефдихъай ачух хьана­.

2015-йис. Ахцегьиз “Шарвили” эпосдин суварик агъзурралди инсанар атанва. Кьуд патахъ зуьрнейрин, музыкадин, манийрин ванер чкIизва. Гьар са куьчеда гуьгьуьлар шадзавай, къешенгдиз алукIнавай инсанар аквазва. Ахцегьрин кьилин куьчеда къекъвезвай чал худда танишар гьалтзава, сада-садаз суварар тебрикзава. Гьа ина гьич гуьзлемиш тавур вакъиани кьиле фена. Культурадин кIвалин вилик къапа-къап Гуьлжагьанал гьалтзава. Ахпа чир хьайивал, адахъ вичин уьмуьрдин юлдаш Темирхан, Ленинградский областдай хтанвай Низамудин ва Гуьзеля Гьасановарни галай.

“Шарвили” эпосдин суварик Гуьлжагьан Шамсудиновна шаз, вилик квай йисузни хтана. ЦIини ада иштиракда. Бейнидиз фикир атана, республикадин ва гьакI Россиядин шегьерра яшамиш жезвай бязи ватанэгьлияр неинки “Шарвили” эпосдин суварик, гьакI яшлу диде-бу­байрин патаривни йисаралди хквезвач. Амма Мисрихановри Голландиядай хкведай мумкинвал жагъурзава. Руьгьдин, къанажагъдин ихьтин уьтквемвал, ватанпересвал абурухъ гьинай атана? Гьар йисуз хайи макандал кьил чIугвадай къаст гьинай жагъурзава? Жаваб сад я: жуван халкь, хайи чил, тарих, чIал кIан хьун…

Лугьун лазим я хьи, алай вахтунин цIийивиликай — Интернетдикай яратмишдай ксари гегьеншдиз менфят къачузва. Ана чпин эсерар эцигзава, сада-садаз та­мамарзавай крарикай, яратмишунрикай хабар гузва, меслятар къалурзава, рецензияр кхьизва.

Интернет себеб яз зунни республикадилай патариз акъатнавай яратмишзавай хейлин инсанрихъ галаз таниш хьана. Абурукай сад тир Гуьзеля Гьасановади вичиз яратмишзавай ксарин кIватIал тешкилдай фикир авайдакай кхьейла, за адан теклифдин тереф хвенай. И кардикай Гуьлжагьан Мисрихановадиз хабар хьайила, ада “Булах” кIва­тIал­ тешкилуник, иштиракчийрин сад ла­гьай ктаб акъудуник еке пай кутуна. Гила­ни ада “Булахдиз” талукь гьихьтин месэла­ кватайтIани, вичин куьмек теклифзава.

КIахцугъви руш Голландиядиз гьикI акъатайди ятIа? И суал, мумкин я, гьар са кIелзавайда гун. Ина са ахьтин еке сирни авач. Вири адетдин жуьреда кьиле фена.

—  Кьасумхуьруьн юкьван школа куьтягьайла, за Дербентдин техникумда бух­галтервилин кеспи къачуна ва са шу­муд йисуз шегьердин краеведенидин ­му­зейда счетовод-кассирвиле кIвалахна. ДаркIуш­рал­ зи хала яшамиш жезвай ва зун ара-ара­ адал кьил чIугваз фидай. Ну­­­­­­батдин се­ферда фейила, зун абурун къун­­шидал яшамиш жезвай Темирханаз акуна. Чун таниш хьана. Ам багърийрин патав Туьркменистандай хтанвайди тир. Ву­чиз ятIа лу­гьуз жедач, чаз чун мад се­­­­ферда ахкваз кIан хьана. Гуьруьшмиш хьа­на ва Темирха­на яргъал вегьенач, заз вичин гьиссерикай хабар гана. Зани, лу­гьу­дай­вал, наз ма­са ганач, разивал къа­лурна. Гьа икI, 1979-йисан 19-август­диз чи ме­хъерар­ хьана ва 21-августдиз Те­­­мирхана зун Туьркменистандиз ху­тахна.

• Гуьлжагьан Шамсудиновна, Ашхабадда куь уьмуьр гьихьтинди ­хьана?

— Лугьун лазим я хьи, Туьркменистанда гзаф лезгияр яшамиш жезва. СССР чкIайдалай ва союзный республикайрикай кьилдин государствояр хьайидалай гуьгъуьниз, миллетчивилин политика себеб яз, жуьреба-жуьре йисара инриз атай гзаф инсанар чпин хайи маканриз хъфенатIани, 1980-йисара чун яшамиш хьайи Ашхабадда, Красноводскда, Небитдагъда маса миллетрин векилрив векъидаказ эгечIзавай гьалар амачир. За Красноводск шегьерда педагогвилин училищени куьтягьна ва Голландиядиз фидалди школада муаллимвиле кIвалахна. Уьмуьрдин юлдашни жавабдар къуллугърал хьана. Яшамиш хьайи ва зегьмет чIугур чкайра, тарифун туш, чаз гьуьрмет авай. Чи гаф кваз кьадай. Чал алукьдай. Гьелбетда, им чи рафтарвилелай, кардилай, инсанвилин алакъай­рилай, бегьерлу кIвалахдилайни аслу тир. Заз акурвал ва инанмиш тирвал, лезги тIвар алай ксар чпин тIварцIел, хизандал, халкьдал леке тегъиз, чпин хиве авай везифаяр лап хъсандиз кьилиз акъудиз алахъдайбур я.

• Голландиядиз куьн гьикI акъатайди я?

— Дуьшуьшдай. 1980-йисара Красноводскда дуьньядин майданда ван авур са шумуд тахсиркарвилиз талукь судар кьиле фенай. Анрал Темирхана адвокатвал авунай. И суд ийизвай гьаларал международный суддин къурулушрини гуьзчивалзавай кьван. Абуру Темирханан пешекарвилин алакьунриз дуьзгуьн къимет гана ва адаз Гаагада авай международный уголовный судда кIвалахиз теклифна. 2004-йисуз адахъ галаз пуд йисан контракт кутIунна, ахпа мадни пуд йисуз давамарна. Гьа икI, чун гилани ана ама. 2010-йисуз юлдаш юристрин организациядин регьбервиле хкяна.

Гьелбетда, лугьуз регьят я, амма Европадин вилик фенвай уьлквейрикай сад тир Голландияда яшамиш хьун, анин агьалийрихъ галаз кьун, жуваз гаф текъведайвал зегьмет чIугун регьят тушир эхир. Гуьлжагьан Шамсудиновнади ри­кIел хкизва:

— Авайвал лагьайтIа, чаз вилерин кIа­никай тамашдайбур, куьн гьинай атанвайбур я лугьудайбур ва маса суалар гудайбур акурди туш. Белки, куьн агъадач жеди, чаз ана кIвални ва куьмекчини гьазурнавай. Йан Лаак лугьудай кас пара дугъриди, регьимлуди тир. Ада чаз сифте йисара гьар са патахъай куьмекна. Уьлкведин законар, къайдаяр, чаз авай ихтиярар Лаака тамамвилелди чирна. Зегьметдихъай, четинвилерихъай кичIе тушир, намуслу, къени инсанрилай вири крарни алакьзавайди я. Туьрк­менистанда яшамиш жедайлани чахъ хъсан дустар, юлдашар хьана. Ахьтинбур Голландиядани ава. Чи бубайрихъ “Гьар са хуьре са къеле эциг” лугьудай хъсан мисал ава. Чна адал амалзава. Дустар авай чкада яшамиш жезни четин акъваздач. Чун ана аваз гила цIукьуд лагьай йис я.

За жуваз лезги вахан “зегьметди­хъай­, четинвилерихъай кичIе тушир” гафар тикрарзава. Яшайишдин месэлаяр гьялиз куьмек гузвай кас  авайтIани, гьар йикъан крар абуру чпи тамамарна кIан­завай эхир. Сифте нубатда чIал чирна кIанзавай. Гуьлжагьана вичин вири вахт, къуватар гьа и кардиз серфна. ЧIа­лахъ галаз ада чкадин адетар, законар, яшайишдин къайдаяр, мумкинвилерни чирна. Дагъустандив ва Урусатдив ге­къ­и­гайтIа, тафаватлувилер виле акьадайбур ва чи миллетдин векилриз пара кутугайбур, абурун къанажагъдив, акьул­див кьадайбур тир. Гьа чибуруз хьиз къайда, низам кIандай, маса инсанриз гьуьрмет, хъсанвал ийидайбур тир. Ихьтин чкада Мис­ри­хановри четинвилерни регьятдиз алудна­.

Гуьлжагьана яваш-яваш чIал чирзавай. Гъуьл кIвалахал алайла, ам туьквенриз, базарриз фена, яшайишдихъ галаз алакъалу маса крарни бегьемарна кIанзавай эхир. ЧIал чин тийиз абур гьикI ийидай? Сифте варцара лезги дишегьли лазим чкайриз велосипеддал алаз физвай, ахпа акуна, ада рикI динжзавач. ­Ав­томашин герек жезва. Голландияда ­автомашин гьалун патал праваярни ­къачуна кIанзава. Гуьлжагьана са шумуд­ ­сеферда экзаменар вахкана. Ана чинра хьиз акатайвал праваяр гузвайди туш. Автомашин гьализ жезвайди, за­кондин ва машин гьалдай вири къайдаяр чизвайди тестикьарайла, ахпа документ гузва. Чи ваха, гьикьван четин акъваз­натIа­ни, къаст, руьгьдин уьтквемвал къалурна, экзаменар вахкана ва гила са маний­вални авачиз автомашин гьалзава.

Къариблухдиз акъатнавай дишегь­лиди вичиз хайи хуьруькай ктаб кхьиз кIанзавайдакай лагьайла, за “лап хъсан фикир я, амма четин акъвазда” лагьанай. Гуьлжагьан Шамсудиновнади вири че­тинвилер вичин хивез къачуна ва КIах­цугърин хуьруькай алакьдай кьван де­лилар кIватIна. Саки кьве йисуз чIу­гур зегьмет “КIахцугъар ва кIахцугъ­вияр” ­ктабдиз элкъвена. Гьа и делилдини ба­жарагълу дишегьлидин жуьрэтлу къи­лихдикай, гъиле кьур кар кьилиз акъуддай гьевесдикай, къастуникай хабар ­гузва.

• Куь хизан екеди яни, тахьайтIа, Европадин уьлквейрилай чешне къачузвани?

— Ваъ, гьелбетда, чак гьеле чи лезги­вилин иви, руьгьдин мягькемвал кума. Чахъ пуд хва ава. Юриствилин пеше къа­чунвай Мирзалиди Дербент шегьердин налогрихъ галаз алакъалу идарада зегьмет чIугвазва. Сельман ана транспортдин логистикадин рекьяй фирмадин директор я. Рафаэла Амстердамдин компьютерар акъуддай фирмада кIва­лах­зава. Чахъ 8 хтул ава. Балайриз ана яша­миш жез регьят я ва  хушзава. Амма за хиве кьада, хайи маканрихъ датIана вил галайди я. Зи рикIяй хайи хуьр, чи дагълар, вацIар, кIамар, тамар акъатзавайди туш. ДаркIушрал чаз кIвалер ава, мумкинвал хьайила, хквезвайди я. Гена Интернет аваз хъсан я, гьар юкъуз ва­тан­­дихъ галаз алакъалу хабарар агакьзава, шикилриз тамашзава. Чи яратмишдай ксарин эсерар кIелзава.

• Заз чир хьайивал, вунани шиирар теснифзава.

— Эхь, закни гьахьтин тIул ква. Зи сифтегьан “Диде” шиир “Коммунизмдин гатфар” газетдиз акъатнай. Ахпа кьве шиир “Коммунист” газетди чапнай…

Инал лугьун лазим къвезва, чаз чир хьайи йикъалай Гуьлжагьан Мисрихановади милли чIалал акъатзавай изданийрихъ галаз алакъа хуьзва, адан илгьамдин булахдайни гур-гур ацалтна шииррин сел авахьзава. Уьмуьрда, яшайишда аквазвай вакъиайриз, гьалтзавай инсанрин кьисметриз, алакъайриз, рафтарвилериз, шад ва пашман крариз, инсандин гьерекатар себеб яз арадал къвезвай татугайвилериз,  назик, намуслу, ватанперес рикI авай шаирдин руьгьдик секинсузвал кутазвай месэлайриз талукьарнавай, кIанивилин михьи, гурлу, гьевеслу, вафалу гьиссериз бахшнавай эсе­рар кIелайла тестикь жезва хьи, Г.Мисриханова вичиз Аллагьдин патай бажарагъдин пай ганвай дишегьли я.  Эхиримжи йисара ада вичин бажарагъдиз мадни къилав, ялав, майдан гузва. Идан гьакъиндайни галаз-галаз акъатнавай адан ктабри (“Кьисмет” -2015-й., “Пуд стIал” — 2016-й., “КIахцугъар ва кIах­­цугъ­вияр”, “Булахдин чешмедал” — 2017-й.) шагьидвалзава.

• Куьн анра гьикьван гагьда акъваздайвал я?- суал гузва за.

— Голландияда зегьметчияр 67 йис хьайила пенсиядиз физва. Чна фикирзавайвал, Аллагьди гайитIа, пенсиядиз фидалди акъвазда, ахпа килигин.

Чна Гуьлжагьан вахан ктабдиз са вил яна ва ана Ватандихъ рикI кузвай гьал къалурзавай са шумуд шиир ава. “Ватан” эсердин цIарарай и кар мадни башкъа аквазва:

Са чил я им, са варз я им, са рагъ я,

Жумартвилив чим-экв гузвай рекьиз зи.

КIвал, веледар, хизанни заз са багъ я…

Хайи къулан нев бес жезвач рикIиз зи.

Уьмуьрдин пудкъад лагьай гад къаршиламишзавай, рикI хайи ерийрихъ кузвай милайим дишегьлидихъ, шаирдихъ чаз сагъвал, яратмишунра мадни агалкьунар хьана кIанзава.

Нариман Ибрагьимов