Малум тирвал, алатай асирдин 90-йисарилай  чи тарихдал, эдебиятдал, фольклордал, мифологиядал ва чIалан месэлайрал абурукай дериндай хабар  авачир ксар, гьевескарарни машгъул жез эгечI­на. Абур, чпи лагьайвал, “альтернативный илимар” арадал гъиз,  чи халкьдин медениятдикай илимдин бинеяр  авачир фикирар майдандиз акъудиз, чпин гьерекатралди маса халкьар чал хъуьруьриз гатIунна. Гьайиф хьи, ихьтин чIуру гьалар алай вахтундани давам жезва.

Етим Эминан девирдилай эгечI­на, саки 200 йисан вахтунда арадал атанвай чи литературадин чIа-лаз акси яз, абуру чIехи кампания гатІуннава. И кампаниядиз  “нигилистрин кампания” лугьуз жеда. Адан  иштиракчияр хайи чIал дериндай чирунин, адан къанунрал амал авунин эвезда чи чIала дегишвилер, “реформаяр” кьиле ту­хуз­ эгечIнава. Амма чпи кьиле тухузвай “реформайри” чи чIалаз гьихьтин зарар гудатIа, якъин хьи, абуру фагьумзавач.

“Реформаторрин” лишандик квай сифтегьан объектрикай сад  чи чIалан орфография я. Абур ам чпиз чи­дай жуьреда дегишариз алахънава. Орфографиядин рекьяй а ксари  гузвай теклифриз вил вегьейла, чаз аквазва хьи, абур садни илимдин би­недал алайбур туш. ЧIалакай тIи­мил­­-шимил хабар авай ксари са чIа­­вузни ахьтин теклифар кьабулдач.

Гьар са чIалаз орфографиядин ва пунктуациядин къайдайрин сводни орфографиядин гафарган ава. Абурни образованидин минис­терстводи тестикьарзава. Чи чIа­лан орфографиядин гафарган эхиримжи сеферда 2001-йисуз акъатна. Гьамни чи республикадин образованидин министерстводи, дуьзди яз кьабулна,  акъуднавайди я. Орфографиядин гафарган гьукуматдин къарардалди кьабулзавай документ я. Гьукуматдин къанунар чIу­рун тахсиркарвал яз гьисабдай хьиз, орфографиядин къайдаяр чIу­рунни тахсиркарвал я.

ЧIалан гьевескаррикай бязибуру, тайин тир литературадин чIалал ваъ,  нугъатралди кхьин теклифзава. Са вахтара гьахьтин ксари чпин нугъатрал “Лезги газетда” сагъ чинарни акъудиз тунай.

Сад тир литературадин чIал арадай акъудна, адан эвезда ну­гъатрин чIалар вилик кутуни гьихьтин нетижаяр арадал гъидатIа, чаз виликамаз малум я. Эгер абурун теклиф кьабулайтIа, са тIимил чIа­ва­­лай чун битав са халкь яз, лезгияр яз, амукь тавун мумкин я. Чакай са шумуд халкь — “куьревияр”, “ахцегьвияр”, “къубавияр” ва масабур же­да. Чун такIанзавай ксаризни герекди гьа ихьтин кар я: халкьар гьикьван гъвечIибур хьайитIа, абур ассимиляция авунни, “цIурурунни” гьакьван регьят жеда!

“Реформаторри” гъилер яргъи ийизвай месэлайрикай бязибур чи чIалан этимологиядиз талукь я. Ина­ни а ксаривай халкьдин этимологиядилай яргъаз физ жезвач. Абуру и рекьяй гъизвай делилар анжах хъуьруьн къведайбур я.

ЧIалан гьевескарри чи чIалан лексикадани чпин тупIар твазва. ЧIал михьзавайди я ва чпи цIийи га­­фар жагъурзавайди я лугьуз, абур чи эдебиятдин чIала чка кьунвай гафар хуьрерин нугъатрин чIу­ру­ вариантралди эвез ийиз алахъзава.

Чеб “лезги чIалан женгчияр” яз гьисабзавайбуру  гьакI чи эдебиятдин классикрални гъилер яргъи ийизва. Абур Етим Эмин ва СтIал Сулейман хьтин чIехи шаирар инкар­ ийиз, чи чIал вилик финин карда а ксарин роль кваз такьаз алахъзава. “Женгчийри”  гьакIни чи машгьур­ лингвистар-алимарни негьзава, чеб абурулай зурбабур  яз гьисабзава. Мектебра лезги чIал ва эдебият чирнавачир, гьеле чIала­кай бе­гьем кьатIунар арадал атанвачир же­гьил несилдин мефтIериз а ксари нигилиствилин тумар вегьезва.

Аквадай гьаларай, ихьтин ксар тек са чи арада авач, маса халкьарин арадани ава. Гьавиляй маш­гьур лингвист-алим, академик Андрей Анатольевич Зализняк 2009-йисуз “Наука и жизнь” (“Илим ва уьмуьр”) журналдиз “О профессиональной и любительской лингвистике” макъала акъудуниз мажбур хьанай.

РикIивайни, чи чIала чIехи реформаяр кьиле тухун герек яни?

Ша чун килигин дуьньядин маса чІалариз: мегер гьа чIалара мукьвал-мукьвал реформаяр кьиле тухузвани?

Вичелди пуд виш миллион кьван инсанар рахазвай, чIехи тарих ва къадим эдебият авай  урус чІа­ла са агъзур йисан вахтунда анжах кьве сеферда реформаяр кьиле тухванва: 1708 йисуз  —  I Петрди ва 1917-1918-йисара — большевикри.

Дуьньядин винел 270 миллион инсан рахазвай, четин орфография авай француз чIалани са шумуд виш йисан вахтунда гьич са гьарфни дегишарнавач.

Чилин винел виридалайни машгьур тир ва виридалайни гзаф кардик квай ингилис чIални орфография четин чIаларикай сад я, амма гьа чIалани реформаяр кьиле тухуз алахъзавайбур авач.

Къадалай виниз уьлквейрин гьукуматрин чIал тир, VII асирда арадал атай арабрин литературадин чIалани реформаяр кьиле тухуз кIандайбур авач.

Ихьтин мисалар чавай гьикьван хьайитIани гъиз жеда.

Эгер чIалан гьевескаррин “реформайрин” дувулар чаз акси тир пунарилай къарагънавачиртIа, абурун бинеда сиясатдин уюнар авачиртIа, чавай ахьтин гьалариз фикир тагайтIани жедай.

Урусри “дурные примеры заразительны” лугьуда. ГьакIни французрин чIехи арифдар Дени Дидродихъни машгьур са келима ава. Адан мана тахминан икI я: “Эгер камаллу са касди сегьнедиз тара­гъаж акъудайтІа, адан терефдарри анал са вуж ятIани куьрсарда”. А гафарин дуьзвал чаз алай девирда кьиле физвай бязи крари мад сеферда субутзава.

Эхиримжи вахтара Махачкъалада илимдин институтрин грифар алаз лезги чIалал кьве ктаб акъатнава. Абурукай сад лезги литературадиз, садни лезги чIалаз талукь я. А ктабрин авторар илимдин дережаяр авай, гьуьрметлу ксар я. Ан­жах а ктабриз вил вегьейла, чун абурун авторрин крариз гьихьтин къимет гудатIа чин тийиз амукьзава…

Виридаз  малум тирвал, санлай къачурла, чи чIала илимдин бинедаллаз туькIуьрнавай бегьем орфография, грамматика, девлетлу­ лексика, чи чIалахъ галаз кьазвай кхьинрин ва рахунрин нормаяр арадал атанва. Ихьтин чIавуз, яргъал вахтунда арадал атай затIар вири негьна, цIийи чIал арадал гъида лугьун чи чIал вилик тухун ваъ, адаз зурба зарар гун я.

Гьелбетда, гьар са чIала хьиз, чи чIалани гьял тахьанвай куьлуь-шуьлуь месэлаяр авачиз туш. Абурукай са шумудакай чун агъадихъ рахада.

1. Бязи чIавара чна гьам чи рахунрин, гьамни кхьинрин чIала герек авазни-авачизни маса чIаларин гафар кардик кутазва. И кар иллаки глаголриз талукь я. Халисан лезги глаголар аваз-аваз, чна абурун чкадал туьрк чIалан глаголрикай хийир къачузва. Имни хайи чIалаз зиян гузвай крарикай сад я.

Са вахтара урусрин  машгьур критик ва камалэгьли В.Г. Белинскийди къейднай: “Чеб эвез ийиз же­дай урус гафар аваз, къецепатан чIа­­ларин гафар кардик кутун  сагъ­лам­ фикир ва сагълам кьа­тIу­­­нар кIва­черик кутур гьисаб я”. ЧIехи арифдар гьахълу я. Гьам рахунра ва гьамни кхьинра сифтени-сифте хайи чIалан гафар кардик кутун лазим я. Эгер чаз лазим тир гаф хайи чIа­ла авачтIа, гьа чIавуз маса чIалан­ гафуникай менфят къачуз же­да.

2. РагъэкъечІдай патан чІаларай кьабулнавай са кьадар гафар чна дуьз манайра кардик кутазвач. И кар эхиримжи сеферда акъатнавай “Лезги-урус гафаргандини” субутзава.
3. ЦІийи гафар арадал гъунин кардани чна гзаф гъалатIриз рехъ гузва: чи къелемэгьлийрикай бязибур, чи чIалан къайда-къанунар фи­кирда кьун тавуна, чпин фикирриз атай жуьреда цIийи гафар арадал гъиз алахъзава.
4. Бязи гафар кхьидайла, чна чи чIала авай “гласныйрин гармония” принципдиз фикир гузвач.
5. Маса чIаларай атанвай гафар лу­гьудайла, чна ударение дуьз чкадал­ эциг тийизвай дуьшуьшарни ава.
6. Лезги чIалал чапзавай газетра ва журналра гузвай материалар бязи вахтара гзаф гъалатІар кваз (гьам мана-метлебдин, гьамни чIалан рекьяй) акъатзава. И кардал эхир эцигун лазим я.
7. Лезги чIалан ва литературадин учебникрикай са кьадарбур илимдин ва художественно-эстетический рекьяй агъа дережада авайбур я. Ахьтин учебникра ганвай текстерин бинедаллаз чавай чи аялриз дидед чIал кIанариз жедач.

Ихьтин маса татугайвилерни дуьшуьш жезва. Амма ихьтин бязи месэлаяр гьялун патал чIехи реформаяр кьиле тухун герек туш. Абур  реформаяр галачизни гьялиз жедайбур я…

Хайи чІал, багьа аманат хьиз, девиррилай девиррал атана, чав агакьнава. Ам, вилин нини хьиз, хвена, къвезмай несилривни саламатдиз агакьарун чи буржи я.

Азиз Мирзебегов,

филологиядин илимрин кандидат