Расул Гьамзатован яратмишунрин биографияда “Зи Дагъустан” ктабди кьетIен чка кьазва. Советрин литературада адаз тешпигь эсер авачирди гзаф критикри ва литературоведри къейднава.

Зи кьатIунрай, а эсердин кьетIенвал, тешпигьсузвал а кардихъ галаз алакъалу я хьи, ам чIехи тарихдин шагьид ва иштиракчи хьайи камалэгьлиди авунвай кхьинрикай ибарат я. Абур кIелзавайдан вилик гагь шаирдин дневникар, гагь халкьдин нуфузлу векилривай кхьенвай мисалар, мискIалар, къаравилияр, гагь зурба шаирди теснифнавай философиядин дастанар, гагь чи тарихдикай тарихчи алимдин къейдер хьиз, гагь гьакьван устад гьикаятчидин гъиликай  хкатнавай новеллаяр, гьикаяяр хьиз вилик къвезва. Гьавиляй критикри адаз шииратдинни гьикаятдин роман лугьузва.

Эсерда Дагъустандин мукьвал ва яргъал тарихриз сиягьатзава. Гьар са вакъиадиз, делилдиз чIехи камалэгьлийри ганвай къиметар чир жезва. Гьа са вахтунда дагъус­танвийрин (Дагъустандин вири халкьарин) умуми къамат, руьгь, кьисмет ачух жезва.

Эхь, им Расул Гьамзатован яратмишунра арадал атанвай Дагъустандин къамат я.

Амма роман кIелайла, гьиссда хьи, ам, Расул Гьамзатован хьиз, чи вирибурун багъри­ Ватан ва кьисметдин рехъ я. А рекье Дагъустан тек туш. Ам чIехи Россиядин вири хал­кьа­рихъ (романда СССР-дин) галаз санал са кьисметдалди яшамиш хьанва, жезва, виликди физ­ва.

Романда еке месэлаяр — халкьарин дуствилин, демографиядин, яни халкьар, чIалар, культураяр хуьнин, ватандашвилин, несилрин алакъайрин, бубайринни рухвайрин, алатай ва къвезмай вахтарин алакъайрин, дуьнья саламатдиз хуьнин, — шаирдин кьа­тIун­ралди, тарихдин чIехи шагьиддин вилералди, зигьиндалди гьялзава. Гзаф четин месэлайрай кьил акъудизни регьят жезва.

“Зи Дагъустан” роман дуьньядин гзаф халкьарин чIалариз таржума авунва, адан тираж Дагъустандин халкьарин кьадардилай артух я…

Лезги чIалаз романдин сифте пай писатель Межид Гьажиева таржума авуна. Адалай­  гуьгъуьниз бязи кьилер чи чIалаз чна элкъуьрна.

Шаирдин 100 йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз, и эсердай бязи чIукар кIелза­вай­буруз теклифзава.

Мерд Али  Жалилов

СтIал Сулейман вичин камаллувилелди виридаз машгьур я. Заз исятда лугьуз кIан­завай гафар адаз вичин вахтунда лап хъсандиз чизвай: “Зун са лезгийрин шаир туш, зун Да­гъус­тандин, Кавказдин шаирни туш. Зун Со­вет­рин шаир я. Зун вири и чIехи уьлкведин ие­си я”. Агъсакъал камаллу Сулеймана гьа икI лагьанай.

* * *

АбутIалиба лагьана:

— Мебель лап хъсанди я, амма ам зи къунши Готфрид Гьасановаз хъсандиз кьунва.

— Готфрид Гьасанов хъсан къунши яни?

— Белки, ам хъсан инсан я жеди, амма чун адахъ галаз кьунвач.

— Вучиз бес?

— Ам кьадарсуз культурни я. Идалайни гъейри, ам кьадарсуз шегьерви я, зун кьадарсуз дагъви я, ам кьадарсуз дуьзенви я. Бармакарни­ чи жуьреба-жуьре я. Аквар гьаларай, кьилерни сад хьтинбур туш. Зун жуван чилин хва я, ам вичин пешедин хва. Адавай зи зуьрнени адан авазар эхи ийиз жедач, завай адан симфо­ния эхи ийиз жедач. Зун адан музыкадикай ле­зет къачуз алахъзава,  амма жезвач. Гьамни­ гьакI — за зуьрне гъиле къачузмазди, цал гатада.­ “АбутIалиб, кIвалахиз машатзава”. Зани адаз кьасухдай им зун ваъ, радио я лугьуз жа­ваб гузва. Дугъриданни, гагь-гагь радиодай зуьрне­ ягъай дуьшуьшрани ада цал гатадай. Яни адаз неинки за зуьрне гъиле кьун, гьакI зуьрнедин авазриз радиодайни яб гуз кIанза­вач. Эхирки чун гьич сад-садаз ухшарбур хьанач.

* * *

… Гьа икI, вичихъ бажарагъ авачир касдиз са переводчикдикайни куьмек жедач. Садбуру СтIал Сулейман Эффенди Капиева арадиз гъана лугьузва, муькуьбуру Эффенди Капиев СтIал Сулеймана арадиз гъана лугьузва. Гьа­къикъатда лагьайтIа, абур кьведни бажарагълу тир. Эффендидин бажарагъди Эффенди арадал гъана. Сулейманан бажарагъди Сулейман арадал гъана.

* * *

Кхьинрин дафтардай. Дагъустанвийрикай СтIал Сулейманан еке бармак, адан хипен ни галай залан кIурт, данадин хамуникай илигнавай адан кьезил шаламар низ акунач! Зи фикирдалди, шаламарни еке бармак галачиз, неинки дагъустанвийривай,гьакI патан инсанривайни СтIал Сулейман фикирдиз гъиз хьун мумкин туш.

Ингье СтIал Сулейманаз орден гана. Максим Горькийди адаз “ХХ асирдин Гомер” лагьа­на. Сулейманаз Москвадай эверна. Москвада адал Дагъустандин са министр гьалтна.

— Ай-ай, Сулейман, — лагьана министрди ша­ирдиз, — Москвада жув хуьре хьиз тухвана ви­же къведач. И партал вуна дегишарна кIан жеда.

Дагъустандин гьукуматдин тапшуругъдалди Сулейманаз бостондин костюм цвана, адаз гьакI цIийи туфлияр, япар квай бармак ва бухара хъицикьдин хев галай чими пальтони гъана. Сулейман гьар са затIуниз кьилди килигна. Пальтодиз, гъилерал кьуна, хкажна хьиз килигна, туфлийрин дабан дабандив гатана, ахпа вири са гъиле кIватI хъувуна, чемоданда хтуна­.

— Сагърай. Хъсан цIийи шейэр я. Лап гьа зи хва Мусаибаз кьунвайбур я. Заз лагьайтIа, зун гьа Сулейман яз амукьна кIанзава. Заз жуван тIвар я костюмрихъ, я туфлийрихъ де­гишариз кIандач. Зи шаламриз закай хъел къведа.

И вичин винел патан акунарни кваз гьа авайвал тунин жигьетдай зи бубадиз Сулейман авайдалайни артух пара кIандай.

* * *

Кхьинрин дафтардай. Сулейманан рухваяр чпин бубадиз савад гун патал пара алахъна. Сулейман вични пара-пара сеферра савад чириз алахъна, эхирни, вири гадарна, ада лугьудай:

— Ваъ, зи балаяр. АкI жедач. Гьа карандаш гъиле кьазмазди, зи шиирар зи гъиляй акъатзава. Вучиз лагь ман куьне — вучиз ла­гьайтIа, гьа зегьримар карандаш гъиле кьазмазди, шиирар рикIелай фена, а лянет хьайи карандаш вич кьадай жуьре зи вилик атана акъваззава.