4-апрелдиз РАН-дин Дагъустандин илимдин центрадин  геологиядин институтда  Россиядин Федерациядин  накьвар ахтармишдайбурун йикъаз талукьарнавай мярекат кьиле фена.  Вирироссиядин накьвар ахтармишдайбурун В.В.Докучаеван тIварунихъ галай обществодин Дагъустандин отделениди тешкилнавай совещанида чилин, накьвадин ери, абуруз тIебиатдин  гьерекатри гузвай таъсир  ахтармишунин месэладихъ галаз алакъалу са кьадар идарайрин, вузрин векилри, илимдин центрайрин кьилери иштиракна.

Гегьеншдаказ кьиле фейи совещанида профессор, биологиядин илимрин доктор Залибег Залибегов, РАН-дин ДФИЦ-дин геологиядин институтдин директор,  геолого-минералогический илимрин доктор Василий Черкашин,  экономикадин илимрин доктор, профессор Зиявудин Пулатов, хуьруьн майишатдин илимрин доктор, РД-дин Халкьдин Собранидин векил Марина Котенко, РД-дин федеральный аграрный илимдин центрадин  илимдин къуллугъчи Мамалав Аличаев, ДГУ-дин ва ДГТУ-дин накьвар ахтармишунин, кадастрдин, чил дуьздаказ туькIуьрунин, дигидай цин месэлайрал машгъул факультетрин ва кафедрайрин преподавателар, са кьадар маса пешекарар авай.

Накьвар ахтармишдайбурун пешекар сувариз  талукьарнавай  и мярекат  накьвадин ери чирунин месэлайриз вичин вири уьмуьр бахш авур зурба алим, хуьруьн майишатдин илимрин доктор, Вирироссиядин тIебиат хуьнин обществодин Дагъустандин советдин президиумдин член, Вирисоюздин накь­варин ерилувал ахтармишдайбурун обществодин Дагъустандин отделенидин председатель хьайи Селимхан  Устарович  Керимханован  экуь къамат рикIел хкунилай башламишна. КIватI хьанвай  алимри чпиз уьмуьрда гуьруьшмиш ва я алакъалу хьун, санал­ кIвалахун кьисмет хьайи зурба алимдин гьам пешекарвилин виниз тир дережадикай, гьам адан савадлувиликай ва гьамни инсанвилин къилихрикай чими келимаяр лагьана, адан кIва­лахар еке гьуьрметдивди рикIел хкана.

С.Керимханов Мегьарамдхуьруьн райондин Билбилрин хуьре лежбер Устаран хизанда 1930-йисуз дидедиз хьана. Юкьван школа акьалтIарай жегьил чирвилерин сергьятар мадни гегьеншарунин мураддалди Дербентдин педучилищедиз гьахьна. Ахпа ам Да­гъустандин хуьруьн майишатдин институтдин агрономиядин факультетдик экечIна. Жегьилдин дерин кьатIу­нар ва алакьунар фикирда кьуна, ам вуздин комсомолдин организациядин секретарвиле тайинарна. Яру дипломдалди институт акьал­тIарай пешекар факультетдин деканатдин теклифдалди чилер ахтармишунин ва лежбервал кьиле тухунин умуми месэлайрал машгъул кафедрада ассистент яз кIвалахал кьабулна. 1957-йисан декабрдиз ам СССР-дин АН-дин В.В.Докучаеван тIвару­нихъ галай чилер гарари ва ятари тухунин месэлайрал машгъул институтдин патав гвай аспирантурадиз гьахьна,  профессор С.Соболеван регьбервилик кваз чилер ци тухунин месэладай 1961-йисуз диссертация хвена. Жегьил  алим ДагНИИСХ-дин директор Ф.Г.Кисриева институтдин накьвар ахтармишдай отделдин начальниквиле тайинарзава.

1962-йисуз ам СССР-дин гьукуматдин къарардалди,  накьвадин бегьерлувал ахтармишдай са десте пешекаррихъ галаз  ва и дестедин начальник яз, Гвинея ва Сомали республикайриз ре­кье тунай. (Инал къейд ийин хьи, адан дустари гьисабзавайвал, Африкада акъудай и йисари адан сагъламвилиз чIуру патахъай екез таъсирна). Абурун вилик эцигнавай везифа  чилерин накьвадин ва агрохимический ахтармишунар кьиле тухуникай ва гележегда  илимдинни баянрин системаяр туькIуьрун ва миянардай шейэр ишлемишун патал  лазим планар туькIуьру­никай ибарат тир. Ида а уьлквейрин чилерин бегьерлувал артухариз куьмекун лазим  тир. ДагНИИСХ-да кIвалах­завай йисара Селимхан Устаровича  накьвадин генезис-географиядин, физикадин, микробиологиядин, биохимиядин, гьакIни чилер ацахьунин месэлайрал машгъул лабораторияр арадал гъанай. Почвоведенидин отделдин начальник яз, ДагНИИСХ-да кIвалахай 24 йисан вахтунда ада Дагъустанда сифте яз республикадин вири мулкунал накьвадин еридиз талукь  районирование кьиле тухвана. Дагъустандин чил дуьздаказ ишлемишунин месэлайри  Селимхан Керимханован фикирда гьамиша кьилин чка кьурди я. И месэлаяр гьялун ва абурукай менфят къачун патал ада  Дагъустандин дагъларин ценерив гвай чкайрин накьварин агропроизводственный дестеяр туькIуьрна. Адан гъилерилай Дагъустандин накь­варин еридиз, экологиядиз, кфетлу шей­эр кваз хьуниз талукь ва са жерге маса ахтармишунрал бинеламиш яз туькIуьрнавай картаяр фена.

Дагъустандин хуьруьн майишатдин илимдинни ахтармишунрин институтда кIвалахзавай йисара С.Керимханова цIуд пешекардикай ибарат алимрин десте тешкилна. И дестеди, Дагъустандин мулкара  жуьреба-жуьре районрин чилерал  гьар йисуз 50 агъзур гектардив агакьна майданра ахтармишунрин кIвалахар кьиле тухуз,  накьвадин менфятлувал гьина хъсан ятIа, тайинарна. Ахтармишунрин кIвалахрилай гъейри, дестеди илимдин кьуд темадин винелни кIвалахзавай. И  рекье къазанмишнавай агалкьунри Селимхан Керимханован тIвар неинки республикада,  гьакI адалай къецени машгьурна. Адан гъилик илимдиз камар къачуз хьайи  цIуд­ралди пешекарри кандидатвилин, кьве касди докторвилин диссертацияр  агалкьунралди хвена. Россиядин илимдин хейлин журналра,  хъсан ери авай бегьер къачун патал чил гьялунин  месэлайриз талукьарна, ада илимдин 170 кIвалах чапна. Абурукай кьуд монографияр тир. Алимдиз 1980-йисуз ВАК-ди хуьруьн майишатдин илимрин докторвилин тIвар гана. 1982-йисуз КПСС-дин обкомдин  теклифдалди ам Дагъустандин хуьруьн майишатдин проект­рин ва ахтармишунрин станциядин директорвиле тайинарна.

С.Керимханова станциядиз регьбервал гайи йисара тешкилай кIвалах­ди акваз-акваз хъсан нетижаяр гуз эгечIна. Станциядин пешекарри республикадин совхозрихъни колхозрихъ галаз алакъаяр мадни мягькемарна. Гьар йисуз ахтармишзавай чилерин кьадар 100 агъзур гектардив агакьарна. КьетIен фикир инани ада илимдиз гана, илимдин отдел кардик кутуна,  хуьруьн майишатдин рекьяй жуьреба-жуьре ахтармишунар кьиле тухунал машгъул хьана. Станция цIийи лабораторийралди,  приборралди тадаракламишунилай гъейри, С.Керимханова анин къуллугъчияр патал 90 квартирадикай ибарат яшайишдин кIвалер эцигунин терефни хвена.

Са шумуд йисуз станцияди Вирироссиядин хуьруьн майишатдин ре­кьяй кардик квай ихьтин идарайрин арада кьиле фейи акъажунра кIвенкIве-чи чкаяр кьуна. 1985-1990-йисара С.Керимханован теклифдалди республикада,  къецепатан уьлквейрин алимрин иштираквални аваз, накьвадин бегьерлувал хкажунин месэлайриз талукьарнавай илимдин  конференцияр кьиле тухвана. Абура  Советрин Союздин гзаф регионрай дуьньяда тIвар-ван авай машгьур алимри — академикри Во­лоб­цева, Алиева, Салаева, Елщева­, Звя­гинцева, Теллера, Мамытова ва ма­са­буру  иштиракнай.

Селимхан Устарович СССР-дин накьварин ери чирунин месэлайрай илимдинни ахтармишунрин хейлин кIвалахар кьиле тухванвай тIвар-ван авай алим тир.  Адаз илимдин конференцийра иштиракун патал къецепатан уьлквейриз мукьвал-мукьвал фин теклифдай. Идалди ада вичин тежрибани хкажзавай, гьа са вахтунда адахъ галаз меслятар ийиз кIандайбурни тIимил тушир. С.Керимханова Дагъларин уьлкведин общественный уьмуьрдани активнидаказ иштиракна.

Адакай Вирироссиядин тIебиат хуьнин обществодин Дагъустандин советдин президиумдин член, Вирисоюздин накьварин  ерилувал ахтармишзавайбурун обществодин Дагъустандин отделенидин председатель хьанай.

С.Керимханов гьукуматдин кьве медалдинни грамотайрин, СССР-дин НДНК-дин буьруьнждин медалдин сагьиб тир. Ам “ДАССР-дин лайихлу агроном” лагьай чIехи тIварцIиз лайихлу хьанай. Селимхан Устаровича Дагъустанда хуьруьн майишат вилик финик чIехи пай кутуна. Ада арадал гъайи про­ектрикайни схемайрикай ва адан къелемдикай хкатнавай илимдин кIва­лахрикай къени хуьруьн майишатдин месэлайрал машгъул алимри  менфят къачузва.

Дагъустандин почвоведенидин ва агрохимиядин хилер вилик тухунин рекье дерин гел тунвай Селимхан Устаровича Дагъустандин чилин къатар  ахтармишунин нетижада накьвадин цIийи жуьрени кваз ачухна. Накьвадин ери чирунин месэлайрай кьетIен алакьунар авай алимдин тIвар неинки  Дагъустанда, гьакI адалай къецепатани машгьур хьана.

Къейд ийин хьи, совещанидал рахай алимри республикадин хуьруьн майишатдин проектрин ва  накьвар ахтармишунин  станцийрикай сад  Селимхан Керимханован тIварунихъ ягъунин теклиф гана.  И теклифдин тереф рейсадвилелди хвена.

Жасмина Саидова