Мегьарамдхуьруьн райондин — 80 йис

Аслан рекьида — хам амукьда,  инсан рекьида — тIварни кар амукьда.

Халкьдин мисал.

Уьмуьр! Сад Аллагьди гьар са касдиз ганвай са гъвечIи легьзе, са вилиз акуна, муькуьдаз ахквадалди, алатна физвай са кIyc вахт. Амма гьар са касдилай вичелай аслу я вич яшамиш хьайи уьмуьрдин легьзе инсанрин рикIepa жезмай кьван яргъалди амукьдайвал кечирмишун. Лугьуда хьи, инсан гьикьван девирда масадбурун рикIел ала­мукьайтIа, гьакьван гагьда яшамиш жезвайди я. Са кас рагьметдиз фейила, адан багърийри, мукьва-кьилийри, чирхчирри лугьуда:  “Аллагьдин рагьмет хьурай вичиз. Пapa къени инсан тир. Адан хъсанвилер, экуь къамат чи рикIepa гьамишалугъ яз амукьда”. Эхь, гьахъ я, хъсан инсандин тIвар несилрилай несилдалди амукьда.

Алай йисан сентябрдиз Мегьарамдхуьруьн район тешкилайдалай инихъ 80 йис тамам жезва. Алатай асирдин 50-йисара партиядин Мегьарамдхуьруьн райкомдин ва гуьгъуьнлай райисполкомдин кьиле Ибадуллагь  Керимович  Керимов  хьанай. Ада район яшайишдин, экономикадин, культурадин рекьяй вилик фин патал гьунарлудаказ зегьмет чIугунай. Ам гзаф къени, масадан дердидикай хабар кьадай селигъалу кас тир. Чи фикирдалди, райондин тарихда хъсан гел тур Ибадуллагь Керимовичакай суьгьбет авун кутугай кар жеда.

И.Керимов 1912-йисан 10-ноябрдиз Ахцегь райондин Ялцугърин хуьре лежбердин хизанда дидедиз хьана. Хайи хуьре 2-класс акьалтIарайдалай гуьгъуьниз Ахцегьрин школа-интернатда кIелун давамарна. 1930-йисуз райондай Новочеркасскдин мелиораторрин курсариз рекье туна.

1931-йисалай И.Керимова Хасавюрт, Леваша, Кьасумхуьруьн ва Ахцегь районрин майишатра, Дербентдин водрайонда техник-мелиораторвиле, армиядин жергейрай хтайдалай гуьгъуьниз Ахцегь райондин медениятдин кIвалин директорвиле, «Заготскот» райконторадин управляющийвиле кIвалахна. 1939-йисуз И.Керимов Коммунистрин партиядин жергейриз кьабулна, гьа и йисалай гатIунна, ам партийный кIвалахал элячlзава. Эвелдай партиядин Ахцегь райкомдин пропагандист, са тlимил вахтунилай тешкиллувилинни инструкторвилин отделдин заведующийдин везифаяр тамамарна. Ватандал фашистрин Германияди вегьей макъамда 28 йисан яшда авай И.Керимов Ахцегь райисполкомдин председатель тир. Дяведин гьа сифте йикъарилай вичин гьар йикъан кIвалах райондин регьберди вахтуни истемишзавайвал, “вири фронт патал, вири гъалибвал патал” лишандик кваз тешкилнай. Коллективра зегьметдин низам мягькемаруниз, советрин къанун-къайдайрал кIевелай амал авуниз, фронтдиз хаммал, суьрсет вахтунда  ага­кьаруниз кьетlен фикир гуз хьана.

Дяведин сифтегьан имтигьанрай уьтквемвилелди экъечIай, райондин зегьметчийрик пакадин йикъан умуд, гъалибвилин руьгь ку­тур Ибадуллагь Керимов 1943-йисан хъуь­тIуьз партиядин Кьурагь райкомдин сад лагьай секретарвиле хкязава. Им пapa четин вахт тир. Зегьметдиз къабилбур Ватан хуьз фенвай. Майишатдин кIвалахар яшлубурун, дишегьлийрин, жаванрин хиве гьатнавай. Цlийи къуллугъдал хьайи гьа сифте йикъалай И.Керимов уьмуьрдин яцIа хьана. Са куьруь вахтунда ада вичихъ крар идара ийидай кьетIен бажарагь, къастунал кIевивал, тешкиллувилин алакьунар авайди раижна. Районэгьлийрин, иллаки жаванрин арада ватанпересвилинни гъавурдик кутунин кIвалах гужлу авуниз артух фикир гана. Хуьрера кесибрин, етим-есиррин кьадар гзаф тирди фикирда кьуна, халкьдин эцигунрин къайдада Кьурагьа, КьепIирдал, КIирида детдомар эцигнай ва гележегда абур И.Керимова вичин къаюмвилик кутуна. Мукьвал-мукьвал кьил чIугвадай, кими-эксик хабар кьадай, герек затI-матI хьайитIа, кIваляйни гъана, вугу­дай касди. Къейд ийин, и детдомра гьа девирда дерин чирвилер ва дуьзгуьн тербия къачур хейлин кьурагьвийрикай гележегда тIвар-ван авай алимар, духтурарни муаллимар ва халкьдин майишатдин маса пешекарар хкатнай.

Партиядин Кьурагь райкомдин сад ла­гьай секретардин кIвалахдин жуьре, вич кьилеваз тамамариз хьайи къени кpap, халкьдихъ галаз авай рафтарвал ва хъуьтуьл къилих пар­тиядин Обкомдин вилик кьилик квайбурузни такуна амукьнач. 1947-йисуз И.Кери­мов партиядин Кьасумхуьруьн райкомдин сад лагьай секретарвиле хкяна. Им чIехи ихтибарвал гьа са вахтунда И.Керимова вичин хивез къачунвай жавабдарвални тир. Кьиблепатан Дагъустанда чIехи район. Дяведилай гуьгъуьнин йисар. Гьи хел къачур­тIани, гьялна кIанзавай санбар месэлаяр кIватI хьанвай. “Яраб бажармишиз жедатIа гъиле кьунвай крар? Хьайитlа, хъсан я, уьзягъ жеда халкьдин вилик”, — лагьанай ада.

Партиядин Кьасумхуьруьн райкомдин сад лагьай секретарвиле кIвалахиз эгечIай 1947-йисуз райондин мулкунал 54 хуьр алай, амма кардик квайди анжах 4 клуб тир. Кьве йисан къене районда халкьдин куьмекдин къайдада 12 школани 37 клуб эцигнай. Гьа са вахтунда райондин экономика вилик тухуниз, МТС-дин материалринни техникадин база мягькемаруниз, хуьрер аваданламишунизни кьетIен фикир гуз хьанай.

И.Керимова вичин чирвилерин дережа хкажунни рикIелай алуднач. Ада КПСС-дин ЦК-дин патав гвай высший партийный школада кIелна. Ахпа ам  Дербентдин округдин председателвиле тайинарна.

1953-1958-йисара И.Керимов партиядин Мегьарамдхуьруьн райкомдин сад лагьай секретарвиле, гуьгъуьнлай райсоветдин исполкомдин председателвиле хкяна. Къейд ийин, И.Керимован къанажагълу уьмуьрда Мегьарамдхуьруьн районда кIвалахай йисари иллаки кьетIен чка кьазва. Дяведин 1943-йисуз цIийиз тешкилнавай район вилик тухун патал И. Керимова мад гъилер къакъажна. РикIел хкин, райондин идараяр гьа макъамда къулайсуз, кирида кьунвай кIвалера авай, я райкомдихъ, я райисполкомдихъ махсус дараматар авачир. И кар фикирда кьуна, халкьдин куьмекни галаз йигин еришралди эцигунрин кIвалахар башламишнай. Генани лугьун хьайитIа, вилик хам чилер цадай чилериз элкъуьрунин, цIийи багълар, уьзуьмлухар кутунин, общественный мал-къарадиз алафрин мягькем база гьазурунин ва санлай агьалийрин гьал-агьвал хъсанарунин везифаяр акъвазнавай. Абур кьилиз акъудун патал райондин регьбердин патай apa датIана гуьзчивал, фагьум-фикир ва дурумлу тешкилдай кIвалах герек къвезвай. Вичихъ кIва­лахдин тежриба хьанвай, кьетIен алакьунар авай регьберди, хуьрерин Советрикай, майи­шатрин руководителрикай, сифтегьан пар­тийный тешкилатрикай даях кьуналди, и четин ва жавабдар месэ­лайрал са куьруь вахтунда кIyкI гъана. И кардин гьакъиндай 1957-йисан нетижайрини керчекдиз шагьидвалзава. И йисуз МТС-дин механизаторрин куьмек­далди 700 гектардилай гзаф хам чилер къарагъарна, 180 гектарда цIийи багъ, 15 гектарда уьзуьмлухар кутуна. Районда зулун ва гатфарин магьсулар ца­дай никIерин майданар артухарна. Малдарвиле авай гьалар хъса­нардай чараяр акуна. Кьуьд гьайванрикай хкатунар авачиз кечирмишунин кIвалах­дал apa датIана гуьзчивал тухвана. Районда 1956-йисуз, 1955-йисав гекъигайла, ири ва куьлуь карч алай гьайванрин кьадар 17 процентдин артухарна.

Яшайишдин хиле нетижайрикай рахайтIа, райцентрадал хсуси къуватралди кьуд квартирадин кIвал, гьамам, дерлекхана эцигна. Куьчеяр, хирхем вегьена, туькIуьрна. Турбайра аваз хъвадай яд гъана. Са жерге хуьрера клу­бар эцигиз гъиле кьуна, ЦIелегуьн, Кье­пIир-Къазмаяр тамамвилелди радиодалди таъминарна. Коллективра партиядин зегьметдин, дяведин ветеранрихъ, хуьруьн майи­шатдин кIвенкIвечийрихъ галаз гуьруьшар, межлисар тухузвай. Хуьрерин советрин, карханайрин, колхозрин арада соцсоревнование тешкилнавай. Гъалиб хьайибур райондин Гьуьрметдин доскадиз акъудзавай.

КIелунрин хилекай рахайтIа, и йисара райисполкомдин  къуватар школайрин материалринни техникадин база мягькемарунин, кIелунинни тербиядин кIвалах дибдай хъсанарунин, педколлективра сагълам гьалар тешкилунин месэлайрал желбнавай.

Школайрин кьиле авайбур кар чидай, идара авунин рекьяй махсус тежриба ва алакьунар авай муаллимралди мягькемарзавай.

Вини дережадин къуллугърал хьайи саки 12 йисан девирда И.Керимова сес хкажай, лугьудайвал, вичин столдин къуват къалурай, нубат алазни-алачиз кефиник хуькуьрай са дуьшуьшни хьанач лагьайтIа, ягъалмиш жедач. Райондин регьбер яз, ам кадрияр хкя­гъунив, эцигунив ва тербияламишунив му­кьуф­дивди эгечIдай. Кар чидай, чирвилер, алакьунар авай жегьилар викIегьдаказ руководство гудай къуллугърал ракъурдай, абур гележегдани адан къаюмвилик жедай, герек атай вядеда генани къуллугъдин рекьяй гьуьн­дуьр дережайриз хкаждай.

Мегьарамдхуьруьн, Кьасумхуьруьн районра ва республикадин дережада руководство гудай къуллугърал хьайи И.Тагьирова адакай ингье вуч лагьанатIа: “Къуллугъдин рекьяй зун лап хъсан, бажарагълу инсанрин юкьваз аватна. Зи къаршидал атай камаллу руководитель зи хайи буба хьтин насигьатчи Ибадуллагь Керимов я. Вич КПСС-дин Мегьарамдхуьруьн райкомдин сад лагьай секретарь тирла, ада зи вилик жегьилрин башчи хьунин теклиф эцигна”. И.Керимов партийный­ ва советрин идарайриз кар алакьдай, гележег авай жегьилар   желбунин терефдар тир.

Райкомдин сад лагьай секретарвиле кIвалахдайла, адан кьилив, куьмек тIалабиз, дерди гьал ийиз, гзаф инсанар къведай. Са чIавузни ада “ваъ”, “жедач”, “пака хъша”  лу­гьу­дачир. Жери кар яз хьайитIа, гьа гъиляй-гъилиз туькIуьрна, рикI-дуркIун гана, рекье хутадай. Гьа и къайдада агьалийрин арза-ферзейриз килигун ада работникривайни истемишдай. Ам дамах гвачир, инсанрив къайгъударвилелди эгечIдай кас тир.

КьетIендиз къейд ийин, Ибадуллагь Керимовичахъ нубат атай чкадал республикадин органрин ва кьилдин руководителрин кIвалахда авай кимивилер, нукьсанар чин такьуна, ачухдиз лугьудай жуьрэтни авай.

Ачухдиз лугьун хьайитIа, гьа вахтара имни нелай хьайитIани алакьдай кар тушир. Трибунадихъ экъечIнавайди неинки къуллугъдикай магьрум хьун, гьатта гьакимрин куьтягь тежер гъуьнтIуьникни акатун мумкин тир.

— Чун кьилдин ксарин, кIватIалрин гуьтIуь итижар хуьн патал ваъ, зегьметчийрин ге­гьенш къатарин гьал-агьвал, дуланажагъдин шартIар хъсанарун патал къуллугъзавайбур я, — лугьудай И. Керимова ва ам и месэлаяр гьялдайла райондин, республикадин кьиле авайбуру герек тир куьмек гудайдахъ кIеве­лай инанмиш тир.

Ибадуллагь Керимович XVIII-XXII партконференцийрал галаз-галаз вад сеферда КПСС-дин обкомдин членвиле хкянай. Адан намуслу зегьмет “Знак Почета” ордендалди, “Кавказ оборона авунай”, “Ватандин ЧIехи дяведин йисара чlyгyp гьунарлу зегьметдай”  ва маса медалралди, ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин гьуьрметдин пуд грамотадалди къейдна.

Вичин вахтунда Ибадуллагь Керимовичаз, ам чидайбуру шагьидвалзавайвал, виле акьадай хьтин девлет, хазина хьанач. Гьа са вахтунда ада вич бахтлу инсан яз гьисабзавай. Ам туькIвей, къени хизандин кьил, вафа­лу веледрин буба, мукьва-кьилийриз apxa, стха тир. Ибадуллагь Керимовича вичин уьмуьрдин юлдаш Нажабатахъ галаз кьуд хвани са руш уьмуьрдин шегьредал акъудна­.

Чlехи руш Римади 40 йисуз хайи хуьре акьалтзавай несилдиз дерин чирвилер ва тербия гана. Новочеркасскда гидромелиорациядин техникум куьтягьай Владимир 1997- йисуз рагьметдиз фена. Хва Керима Харьковдин рекьеринни   автомобилрин институт куьтягъна, саки 40 йисуз къайда-къанун хуьдай органра къуллугъна, полковникдин чиндаваз отставкадиз экъечIна. Адан руш Маринади гимишдин медалдалди юкьван мектеб, яру дипломдалди ДГУ-дин экономикадин факультет акьалтIарна, ам экономикадин илимрин кандидат я, Махачкъалада кIвалахзава. ДГУ-дин юридический факультет акьалтlapaй Эльдара Махачкъаладин Советский райондин администрацияда кIва­лахзава. Руш Наидани кьилин образование авай экономист я.

Советский хуьруьн юкьван школа къизилдин медалдалди агьалтIарайдалай гуьгъуьниз Тельмана ДГУ-дин радиотехникадин факультет лап хъсан къиметралди куьтягьна, 25 йисуз яракьлу къуватрин жергейра къуллугъна, подполковниквилин чинда аваз  отставкадиз экъечIна. Санкт-Петербургда са фирмада кIвалах давамарзава. Тельмана ви­чин уьмуьрдин юлдаш Зулейхадихъ галаз кьве хва тербияламишна. ЧIехи хва Арсена бубадихъ галаз са фирмада кIвалахзава. Рустамахъ вичин кархана ава. Кьве стхани отставкада авай офицерар я. И.Керимован гъвечIи хва Магьмуд тракторист я.

Ибадуллагь Керимович чи арада амачиз 41 йис я. Ам 1982-йисан 5-январдиз Совет­ский хуьре  фа­ракъатна. Аллагьдин рагьмет хьурай вичиз. Адан тIвар, къени крар чи рикIepa гьамишалугъ амукьда.

Агъадаш Нагъметуллаев,

Мегьарамдхуьруьн райондин общест­венный палатадин председатель