Макъаладин кьилиз гъанвай кьве гаф чи чIаланбур туш. Амма рахунра гзаф сеферра ван жезва. Гьахьзава чи чIалаз. Гафарганра “педагогни”, “наставникни” -муаллим, насигьатчи, тербиячи, регьбер манайринбур яз къалурнава.
Гъилевай йис РФ-дин Президентдин Указдалди “Педагогдин-наставникдин” йис яз малумарнава. Имни а кардихъ галаз алакъалу я хьи, Федеральный Собранидиз рекье тунвай вичин нубатдин Чарче Президентди чи уьлкведа образованидинни илимдин хилера важиблу реформаяр тун герек тирди, и кардивни къведай кIелунин цIийи йисалай эгечIун лазим тирдакай лагьанва.
ТIвар кьунвай хилера реформаяр герек тирдакай ва чи школади алай вахтунин лап важиблу истемишунриз жаваб гун тийизвайдакай рахаз хейлин йисар алатнава. Эхирни халкьдин гаф гьукумдин вири мертебайрив агакьай хьиз я.
Чи саки вири СМИ-рай и жигьетдай крар чпелай аслу тир ведомствойрин чIехи векилрихъ галаз санал чпин фикирар адетдин инсанрини, жергедин муаллимрини, писателрини, публицистрини, студентрини лугьузва. Абурун са бязи къейдери суаларни арадал тагъана туш.
Гъавурда акьазвайвал, Президентди йис педагогдинди — наставникдинди яз малумарунихъ кьетIен метлеб ава. Мектебдиз гьакI тIвар патал диплом къачунвай кас ваъ, гьакъикъи чирвилер ва алакьунар авай, масадбуруз чешне къалуриз алакьдай, амайбурни вичихъ галаз тухуз жедай, регьбервал авай пешекар фин лазим я. ГьикI хьи, образованидилай, илимдилай яшайишдин вири хилер аслу я.
А.Г.Гуьлмегьамедован “Лезги чIалан словардани” къалурнавайвал, “педагог-наставник”, “педагог-насигьатчи” ибараяр са манадинбур я.
Гила суал къвезва: алакьзавани чи гьар са муаллимдилай аялриз ва студентриз вичин предметдай дерин чирвилер ва тербия гуз, жезвани адавай вичихъ галаз гьич тахьайтIа гьа вичи тарс гузвай аялрин десте тухуз? Лугьуз жедани гьар са муаллимдиз наставник — насигьатчи? Гьар са насигьатчидикай гьа лугьузвай дережадин чирвал ва я тежриба авай кас жезвани?
И суалри зун жуван уьмуьрда (муаллим тирла, адалай гуьгъуьнизни) чи мектебрани колледжра, вузра акур бязи крар веревирд хъувуниз мажбурна. Садлагьана къвезвай жаваб сад я: гьар са муаллимдикай, гьатта ада вузда ва я колледжда лап хъсандиз кIелнаваз хьайитIани, наставник — насигьатчи — вичихъ галаз масабур тухудайди, чешнедин кас, регьбер жедач. Кьилин образование къачунватIани, бязибурулай аялрихъ галаз абурун чIалал рахаз, диндирмишиз, рикIе гьахьиз ва абур вичихъ инанмишариз алакьдач. ГьикI хьи, аялриз, за кьатIайвал, муаллимдин лайихлувилерни зайифвилер яшлубурулайни фад ва хъсандиз аквазва. 20-30 аял авай классда 40-60 вили вун ахтармишзава. Аялри неинки ви чирвилериз, вун рахазвай тегьерриз, къарагъуниз, гьатта вуна ктабни дафтар гъиле кьазвай, ачухзавай ва кIев хъийизвай тегьерризни дикъет гузва. Ихьтин “ахтармишунрин” нетижада муаллимрал аялрин “къиметар” — лакIабарни алкIизва. Садбурал — акьалтIай тарифлубур, масадбурал — гьакьван заланбур, усалбурни къвезва. И кар мектебра кIвалахай ва кIелай вирибуруз чида.
Классдиз гьахьай гьа сифте декьикьайра рикIиз хуш тахьай муаллимдиз аялар диндирмишун ва вичин чирвилерихъ инанмишарун гзаф четин акъвазда. Гьар са тарсунал вузда кIелзавайдалайни артух алахъ тавуртIа, аялрин гьар са суалдиз (абур пара вахтара вилив хуьн тавурбур жеда) жаваб гуз гьазур тахьайтIа, ахьтиндакай наставник — насигьатчи садрани тахьун мумкин я.
Мектебда кIвалахиз тахьана, анай экъечIай, маса кеспийрал машгъул хъхьай хейлин муаллимар заз чида, акуна. Вири лакIабриз таб гуз, чпин югъ са бубат няни ийиз хьайи, гьам чпин ва гьам аялрин нервийрал “тежрибаяр” тухуз алахъзавайбур генани гзаф акуна.
Муаллимдин пеше четинди, еке гьазурвал, чирвилерни алакьунар герекди тирдан гъавурда вирибур хьун лазим я. Муаллимдиз гузвай мажибни гьахьтин винизди, вирида гьуьрмет ийидайди хьана кIанда. Обществода вирибурулай вилик жергеда хьун герек тирди виридалайни кьулухъ жергеда эцигнавайди садани къе инкарзавач.
Масадаз тегьне ягъун, идакай-адакай, патав гвай муаллимрикай герек тушир гафар лугьун, вичин тарифун, хала-хатурвилин, яни текъвезвай еке къиметар ва я къастуналди агъуз тир къиметар ягъун — ибур насигьатчидиз кутугай лишанар яни бес?!
Хуьруьн муаллимри, мектебда хьиз, кIвале-хуьрени кIвалахун, хеб-мал хуьн, багъдихъ-салахъ гелкъуьн лазим я. Хуьруьн чкада дердияр кIани кьван ава. Хуьруьн са кардикни къуьн (пай) кутазвачтIа, ахьтиндаз ни гьуьрметда?
Генани, салаз яд гудайла кIвачел алай резиндин кьацIай чекмеярни аламаз, пуд-кьуд юкъуз тун тавур чуру кваз, уьтуь ягъ тавур шалвар алаз мектебдиз гьерекатзавай муаллимдикай насигьатчи жедани? Эхь, муаллимди вузда кIелун, пеше къачун тIимил я, ам гзаф терефрин чирвилеринни алакьунрин сагьиб хьана кIанда.
Муаллим обществода кьилин кас я. Адан чирвилерилай, алакьунрилай, чешнедилай, дережадилай чи жегьил несилрин кьисмет ва гележег аслу жезва.
Советрин гьукуматди халкьдин образованидин кар, муаллимдинни тербиячидин зегьмет виликрай садрани такур жуьредин дережадиз гьавайда хкажайди тушир. Дуьзгуьн образованиди арадал гъизвайди я вири хилерин къуватарни бинеяр…
За умудзава хьи, Президентди вилик эцигнавай реформайрихъ нетижа жеда. Чун чи гьакъикъи ивиррихъ, неинки Советрин школадин, гьакI адалай виликни чи халкьарин лап нуфузлу векилри (К.Ушинский, Л.Толстой, К.Макаренко, В.Сухомлинский ва масабур) арадал гъайи лап вини дережадин образованидин бинейрал (къайдайрал) хтун лазим я.
ЦIийи девирди, технологийри, алакъайри гьакьван дерин чирвилерни, тербияни истемишзава. И кар и йикъара Улан-Удэда вертолетар акъуддай авиазаводда жегьилрихъ галаз кьиле фейи гуьруьшдал Президентди мад сеферда къейдна.
Мердали Жалилов,
литературадин ва культурадин отделдин редактор
