Алатай жуьмя юкъуз Мегьарамдхуьруьн райондин Къуйсунрин хуьруьз хатадай акъатай касдиз Самур вацI галай патахъай гьар жуьредин гетIеяр ва маса хъенчIин къапар чпин кIвалериз ялзавай инсанар акун мумкин тир. Абуру вирида хуьруьн къвалав гвай са кIунтIуник пограничникрин техникади хуькуьрайла дуьздал акъатай дегь заманадин къапар чпин кIвалериз ялзавай. Са бязи гетIеяр инсан кьван кьакьанбур тир. И “ялунрин” шагьидри лугьузвайвал, къуюстанвийри чпин кIвалериз 25-30 къаб хутахна.
КIунтIуникай гьатнавай шейэрин къимет лезгийрин тарих ва меденият патал екеди тирди чидай ксари абурукай археологриз хабарна. Геж тавуна, киш юкъуз абур Махачкъаладай Къуйсунрин хуьруьз атана акъатна. Абурухъ Дагъустандин медениятдин ирс хуьнин рекьяй кардик квай агентстводин (Дагнаследие) къуллугъчиярни галай. Атайбуру пограничникриз кIунтIуник мад хуькуьрун къадагъа авуна, абур винел акъатнавай харапIайриз килигна, са бязибурун кIвалериз хутахнавай куьгьне къапарин шикилар яна, пограничникрин техникади кIвалахай чкадал аламай ханвай хъенчIин къапарин са кьадар хъитIрепIар кIватIна. И кардикай хабарар гьасятда икьван чIавалди гьахьтин крарикай садрани тахьай жуьреда интернетда ва лезги халкьдин арада чкIана…
Лугьун герек я, икI, хатадай винел акъатнавай гетIейрин ва абур жагъай чкадин метлеб лезгийрин тарих ва меденият патал икьван чIавалди гьатай гьахьтин маса затIаринбурулай артух ва кьетIен яз хьана.
И кьетIенвал кьатIунун патал тарихдин са бязи вакъиаяр рикIел хкун герек я. Виликдай, арабар чи дагълариз акъатдалди, Кавказдин рагъэкъечIдай пата Албания гьукумат хьайидакай тарихдин ктабра делилар ава. Чапхунчийрин хура акъвазиз тахьана, са кьадар халкьарин гьукумат яз хьайи Албания куьлуь гьукуматриз пай хьайидини тарихдай ашкара я. Гьа вахтунда, лезгийрин ата-бубайрин гьукуматдин меркез гьи чкадал алайтIа къалурзавай делилар саки санани авач.
Ахьтин делилар анжах арабрин машгьур тарихчи ал-Куфидин “Китаб ал-футух” эсерда ава: ана VIII асирда Самур дереда арабри ганвай Лакз тIвар алай уьлкве, адахъ Арбис тIвар алай пачагь ва а пачагь яшамиш хьайи Билистан тIвар алай къеле хьайиди къалурнава (Абу Мухаммад Ахмад ибн А’сам ал-Куфи. Книга завоеваний. Пер. с араб. яз. З.М.Буниятова. Баку: Элм, 1981. С.56-57).
Ал-Куфиди къалурнавайвал, 738-йисуз арабрин кьушунрин регьбер Марвана, вичиз икрам ийиз, гьа вахтунда вич авай Дербентдиз къваларив гвай дагълух уьлквейрин пачагьриз ша лагьаналда. Марваназ икрам ийиз ша лагьайбур вири атаналда, тек са “лакзрин” пачагь Арбис квачиз. Татай Арбисаз са “тарс гуда” лагьана, арабрин регьбер, вичин кьушунни галаз Дербентдай экъечIна, кьибледихъди фена. “Са кьадар вахт алатайла, Самур вацIун дереда, адан яргъивилиз килигайтIа, юкьвара авай Билистан тIвар алай хуьруьв агакьна”. Марван Билистандив агакьайла, Арбис гьа хуьре авай къеледа чуьнуьх хьана. Са йисан къене лезгийри, арабриз рей тагуз, къеле хвена. Эхирни Арбисни кьена, арабри къелени къачуна…
Арабрин тарихчидин ктаб таржума авур З.М.Буниятова гьа ктабдиз ганвай баянра Билистан Вини СтIал ва Агъа СтIал тIварар алай лезги хуьрерин чкадал алаз хьайи къеле хьун мумкин я лагьанвай. Гьелбетда, им вичихъ галаз рази жедай тестикьарун тушир: тарихчи ал-Куфиди вичин ктабда Билистан Самур вацIун дереда авай къеле яз къалурнавайла, гьикI хьана а къеле З.М.Буниятова Самурдивай яргъа авай СтIалрин мулкарал акъуднаватIа, лагьанвачир.
“Билистан” гафунин мана вуч я? Адан мана чирун патал чна лезгияр авай чкайра Сасанидрин девирда (III-VII асирар) иранвийри къелеяр эцигайди, чкадин халкьариз ийизвай чпин таъсир артухарун патал а къелеяр авай чкайриз Персиядай са бязи халкьар куьчарайди рикIел хкин. Гьа жуьреда лезгияр авай чкайриз куьчарнавай халкьарикай сад татрин халкь тир, Билистан тIварцIихъ тат чIала “агъада авай чка” лагьай мана ава. ГьакI хьайила, дегь заманада Самурдин дереда вич “агъада авай чка” тир Билистан тIвар алай къеле хьун аламат жедай кар туш.
Мегьарамдхуьруьн районда авай Къуйсунрин хуьруьн тIварцIиз монголрин чIалани гьа жуьредин мана ава. Эгер чна лезгияр авай чкаяр са кьадар йисара монголрин пацук хьайиди рикIел хкайтIа, и карни аламат жедай кар туш. Къуйсунрин хуьруьхъ лезгийрин арада мад са тIвар авайди гзафбуруз чида. А тIвар “Къуюстан” я. “Къуюстан” тIварцIихъни туьрк чIала чна винидихъ къалурнавай “агъада авай чка” келимадин мана ава. И карни аламат жедай кIвалах туш: са кьадар йисара лезгияр авай чкайра сельджукар лугьудай туьрквери чеб а чкайрин иесияр хьиз тухванай.
Чна винидихъ къалурнавай Билистан, Къуюстан ва Къуйсун тIварарин манайри къалурзавайвал, а пуд тIварни, гьар чапхунчиди кьурла, а къеледиз ганвай гьа са къеледин тIварар я. Эхиримжи йисарин ахтармишунри а къеле Самур вацIун дереда, вични Ахцегьихъни Ширвандихъ физвай рекьел алаз хьайиди къалурзава (Гаджиев М.С., Абдулгамидов Н.А. Клокализации крепости Билистан // Журнал “История, археология и этнография Кавказа”. Т.15. №1. 2019. С.8-16). И веревирдер тестикьарзавай делилар Къуйсунрин хуьруьн патаривай гьатунал пешекаррин вил алай.
Чна винидихъ чпикай ихтилат авунвай, алатай жуьмя юкъуз хатадай Къуйсунрин хуьруьн патавай жагъанвай куьгьне гетIейри ва абур жагъай чкадал чиликай аквазвай цларин гелери винидихъ гъанвай веревирдер тестикьарзава.
Гьатнавай затIарин патахъай Махачкъалада авай тарихдин, археологиядин ва этнографиядин институтдин археологиядин отделдин заведующий М.С.Гьажиева икI лагьана: “Жагъанвай объект, адахъ галаз алакъа авай хъенчIин затIариз килигайтIа, VI-VIII асирра арадал атанва. Тайинарнавай и вахтуни “Самурдин цIиргъ” дагълар Самур вацIуз виридалайни мукьва хьана, Самур дере агалзавай чкадал лакзрин пачагь Арбисан (Басбасан хва) меркез хьана, лугьуз, виликдай раиж авур фикирдиз къуват гузвай делилар арадал гъизва. Гьелбетда, ихтияр авачиз чилер эгъуьнунин жигьетдай кьиле тухузвай кIвалахар акъвазарайдалай кьулухъ гьеле хуькуьр тавунвай чкаяр хуьн ва а чкайрин винел чпи тарихдин сирер мадни ачухардай археологиядин ахтармишунар тухун герек я”.
Машгьур археолог М.С.Гьажиеван гафарихъ галаз рази тахьун дуьз кар туш: чаз лезгийрин ата-бубайрин виликан гьукуматдин меркез хьайи чка чир хьайила, анаг дуьз ахтармиш тавун, ам хуьн тавун къвезвай несилрин вилик чи несилдин хаинвал жеда…
Мансур Куьреви
