Им 77 йис я чна 22-июнь  рикIел хкиз. Чи уьлкведин ва адан вири халкьа­рин кьисметда къияматдиз, мусибатдиз элкъвей югъ.

Советрин халкьдиз Гъалибвал гъайи, немсерин кьушунар тар-мар авур ва Европадин халкьарни фашистрин зулумдикай азад авур Яру аскерар къе лап тIимил ама­тIани, абурун кьегьалвилер чна гьамиша рикIел хуьзва. Идан гьакъиндай Россиядин Федерациядин вири регионра Гъалибвилин 73 йисаз талукь яз кьиле тухвай мярекатри шагьидвалзава. Европада мад фашистрин, нацистрин дестейри кьил хкажзавай вахтунда Дуьньядин кьвед лагьай ва Ватандин ЧIехи дявейрин тарсар рикIелай алудна виже къвезвач. Амма ихьтин мурадар аваз цIийи дявейрик цIай кутаз, фашизм, терроризмдин гьерекатар кIвачел ахкьалдариз кIанза­вайбур анжах пашман жеда. Абур дуьньядин сагълам, ислягь фикиррал алай вири инсанри лянетламишзава.

1941-йисан 22-июндиз Гитлеран тапшуругъдалди Германиядин кьушунри Советрин Союздал вегьенай. Душманди Балтийский гьуьлелай ЧIулав гьуьлел кьван яргъи хьанвай сергьят хуьзвай чи частарал гьужумна. Гитлеран генералри лап кар алай кьушунар Шяуляйдин, Каунассдин, Гродне-Волындин, Рава-Русский ва Бродский терефрихъ рекье туна, амма пограничникри абуруз терсдаказ жаваб гана, душмандин гзаф аскерар, техника барбатI­на. Хейлин чкайра пограничникри акси гьужумар хъувуна немсер кьулухъди, сер­гьят­дилай анихъ хъфиниз мажбурна. Анжах са Шяуляйдин патарив фашистрин 300 танк тергна. 22-июндин  нисинилай алатайла, чи пограничникриз куьмек яз Яру Армиядин кьушунарни атана. Женгер гьич фикирдизни гъиз тежедай хьтин къизгъинбур, гьужум-гьужумдин кIула авайбур тиртIани, чи пограничникри, аскерри эхир нефесдалди дяве ийизвайтIани, къуватар барабарбур тушир. Дяведин анжах са юкъуз чи зенитчикри душмандин 76 самолет барбатI­на, 5000 немс есирда кьуна. Виликамаз гьазур хьанвай ва аскеррин, яракьрин, техникадин жигьетдай артухвал авай душмандин хура акъвазун регьят хьанач.

Хайи Ватандин мулкариз немсерин кьушунар гьахьнавайдакай, дяве башламиш хьанвайдакай Дагъларин уьлкведин халкьаривни хабар агакьна. Чка-чкада соб­ранияр, митингар кьиле фена ва агъзурралди дагъвийри, жуьреба-жуьре пешейрин иесийри чеб Ватан хуьз гьазур тирдакай малумарна ва фронтдиз рекье тун ис­те­мишна. 1986-йисуз Дагъустандин ктабрин издательствода акъуднавай  “Чун гъалибвилихъ инанмиш я” тIвар алай ктабда ганвай документрай аквазвайвал, Дагъустандай сифтегьан гуьгьуьллуяр (3500 кас) 1941-йисан 27-июндиз фена. Саки вири рай­­онрай атанвай итимар Махачкъалада кIватI хьана. Абуруз Дагъустандин радиокомитетдин артистри концертни гана. Ватанпересар политрук Яковлев кьиле аваз мукьва-кьилийри, республикадин вилик-кьилик квайбуру ва шегьерэгьлийри рекье туна.

Дяведив гатIунай гьа сифте йикъарилай партияди “Вири — фронт патал!” “Вири — гъалибвал патал!” лозунгар майдандиз акъудна. И лозунгар женгинин халис пайдахдиз элкъве­на. Гьам фронтда, гьам карханайрин, ма­йишатрин цехра, участокра, фермайра­, никIера, багълара… Дяведин сифте йикъара Дербент шегьердай тир диде З.Гьажиевади Сталинан тIварунихъ чар кхьена: “Яру Армиядин жергейра  зи пуд хци къуллугъзава. Захъ мадни кьве хва ава, Яру Армиядин гележегдин аскерар. Ихьтин мусибатдин йикъар атанвайла, за рухвайриз лугьузва: “Зи азиз рухваяр, Ватан, партия патал куь чанни гьайиф къвемир. Вач виликди, терг ая фашистар, чукура душман хайи чилелай”.

Дагъвийрин хизанра гзаф аялар авайди къе садазни сир яз амач. Дяведив эге­чIай йисара ватанперес диде-бубайри чпин веледар Ватан душмандикай хуьн патал рекье туна. Акуша райондин Уркучи-Махи хуьряй тир Абдулгьа­ми­доври­ 12 хвани хтул, ахцегьви Тагьироври 7 хва, кумухви­яр­ тир Эфендиеври 5 хва, КьакIа­рин хуьряй тир Исмаиловри 6 хва, мегебви Гьа­жиев­ри 4 хва, усугъви Гьалимоври 4 хва рекье туна. Абуру душмандихъ галаз ви­кIегь­вилелди женгер тухвана, гзафбуру Ватан патал чпин чанарни гана.

Дагъларин уьлкведин хуьрерикай, хизанрикай фронтдиз кьегьал рухваяр тефейбур, белки, сад-кьвед амукьна жеди. Санлай къачурла, Дагъустандай фронтдиз 200 агъзурдав агакьна инсанар фена ва абурукай 90 агъзурдав агакьна аскерар телеф хьана.

Эгер фронтда дагъви лекьери гьейранвалдай, дамахдай кьегьалвилер къа­лур­завайтIа, далу пата зегьметчи инсанри, аялрилай гатIунна лап агъсакъалрал агакьдалди, производствода гъалибвилер къазанмишзавай. Яру Армиядиз чпелай алакьдай вири куьмекар гузвай. 1941-йисан ноябрдиз Махачкъаладин 40 карханадикай 22 заводди военный заказар кьилиз акъудзавай. Къизгъин женгер чIуг­вазвай кьушунриз герек яракьар акъу­ду­нал “Двигательстрой”, Гьажиеван тIва­ру­нихъ галай, химический, техника ремонт­дай мастерскойрин, нафт гьялдай, бондарный, шуьшедин “Дагогни” заводар, ме­белдин фабрика, кьезил ва недай-хъвадай промышленностдин карханаяр машгъул жезвай. Гьа са вахтунда республикада Запорожский областдай, Ростовдай куьчарнавай 10-дав агакьна заводарни кардик кухтунвай.

Дагъустандин промышленностди 40 жуьредин яракьар акъудзавай: минометар, пулеметар, бомбаяр, минаяр, гранатар, патронар…Фашистри Сталинграддал ва Кавказдал гьужумзавай лап четин вахтунда Яракьлу Къуватрин 4 ва 58-армияр таъминарун патал республикади военный 216 жуьредин яракьар акъудун тешкилнай.

Эгер 1941-йисан эхирра республикада артиллериядин 5 агъзур снаряд акъуд­завайтIа, 1942-йисан октябрдиз анжах са Гьажиеван заводди 16 агъзур снаряд гьазурна. “Двигательстройди” гьар гьафтеда­ фронтдиз 9 вагон яракьар рекье твазвай. 1944-йисуз 11 карханади военный заказар кьилиз акъудзавай ва 29 жуьредин яракьар гьазурзавай. Ихьтин гьунарлу не­тижаяр вири карханайра тешкилнавай соцсоревнованидилай аслу тир. Рабочийри, инженервилинни техниквилин къуллугъчийри чпин гьар йикъан нормаяр 500, 1000 процентдин тамамарзавай. ИкI кIва­лахзавай “Двигательстройди”, М.Гьа­жие­ван тIвару­нихъ галай нафт гьялдай заводри, Дербентдин консервияр акъуддай комбинатди са шумудра Вирисоюздин соцсоревнованийра сад лагьай чкаяр кьунай ва абурун лайихлувилер Яру Пайдахдин орденралди къейднай.

Дагъустандин нефтяникри дяведин йи­сара нафт хкудун 165 процентдин арту­харна ва уьлкведиз 813 агъзур тонн нафт ва 120,5 агъзур тонн газ гана. Консервияр­дай промышленностди Яру Армия ва уьл­кве патал 180 млн. банка балугърин, емишрин, салан майвайрин консервияр, 2 млн 52 агъзур центр балугъар, 140 вагон­да авай пишкешар, 150 вагонда авай чими пар­талар, 10 агъзурдалай виниз посылкаяр­, 1 мил­лиондилай артух сун гуьлуьтар, чи­ве­­кар ракъурна. Колхозчийри Ватандин вилик чпин буржи кьилиз акъудуналди, госу­дарстводив 120 агъзур тонн техил, 48 агъзур тонн як, 1332 тонн чIем, 1134 тонн ни­си, 50 агъзур тонн сар, 2 миллиондив агакьна хамар, цIуд агъзур тоннралди емишар, ципицIар, салан майваяр вахка­на­.

Дагъустандин халкьари уьлкведин оборонадин фондуниз 1 миллиард манатдилай виниз пул гана. Гьа чIавуз ам еке пул тир. Агьалийри кIватIай пуларихъ 3 бро­непоезд, В.Эмирован, У.Буйнакскийдин, М.Дахадаеван, Г.Саидован, Д.Богатыреван тIварарихъ галай авиаэскадрильяр, Шамилан тIвару­нихъ галай танкарин колонна гьазурнай.

Дагъустандин духтурри, дарманрикай, рапарикай гьикьван кьитвал гьисс­завай­тIани, чпин пешедин везифа намуслувилелди, баркаллувилелди кьилиз акъудна. Махачкъалада, Дербентда кардик кутур госпиталра дяведин вири йисара хер хьанвай аскерар ва офицерар кьабулна. Абурукай сагъар хъувур 76 процент мад фронтдиз, душмандихъ галаз женг чIугваз хъфена.

Ихьтин гьунарлу, баркаллу, дамахдай крар чеб-чпелай арадал атайди туш. Гзаф вахтара аялрин, хизандин сивихъ галай­ди­ни атIана, чпиз каш гана, югъди-йифди чуьллера, фермайра, карханайра, майишатра кIвалахиз, женгера жуьрэтлувал, къагьриманвал къалуриз хьайила арадал атана.

Кьуд йисалай виниз давам хьайи Ватандин ЧIехи дяведи уьлкведин гьар са хизандиз еке гъамар, магьрумвилер гъана. Хуьрерани кашакди, азиятрикди, гьукумдиз акси са бязи бандитрин гьерекатрин нетижада вишералди инсанар пуч хьана. Гьавиляй 1941-йисан 22-июндиз башламиш хьайи дяведин къурбандар, фашистри чи халкьариз гайи зиянар рикIелай тефидайбур я.

Эхь, бубайри, дидейри, чпин рухваяр сабурлувал хвена, уьтквемвал къалурна, фронтдиз рекье туна ва абуру душмандикай чи пак чилни хвена, Гъалибвални къазанмишна. И кардик Дагъустандини вичелай алакьдай пай кутуна. Идан гьа­къин­дай Дагъустандин автономиядин 25 йис тамам хьунихъ галаз алакъалу яз 1945-йи­сан 13-ноябрдиз СССР-дин Халкьдин Комиссарин Советди ва ВКП(б)-дин ЦК-ди республикадин тIварцIихъ ракъурай чарчи шагьидвалзава. Ана кхьенва: “Ватандин ЧIехи дяведин йисара Дагъустандин халкьари Ватандиз вичин вафалувал къалурна. Душмандихъ галаз кьиле фейи къизгъин женгера къалурай жуьрэтлувиляй ва уьтквемвиляй агъзурралди аскерар-дагъустанвияр орденризни медалриз лайихлу хьана. Дагъустандин рабочийрин, колхозчийрин ва интеллигенциядин намуслу, гьакъисагъ, баркаллу зегьметди советрин халкьдиз душмандал гъалибвал къазанмишунин карда куьмек гана”.

Нариман Ибрагьимов