Чи хуьрерин тарихдай

(Эвел — 6-нумрада)

“Анрик чи бубайрин куьгьне сурар ква, кягъун гунагь я” лугьуз, акси экъечIай сад-кьве касни хьана. Амма “фидай яцран пеле капашар твамир” мисалдалди ва, муькуь патахъай, Къардашан фикирда гьатай кар ада кьилиз акъуддайдахъ инанмиш яз жеди, садани ма­нийвалнач.

— Тиквал кватIани, накьвадин чкаяр я, ахьтин четинвал аквазвач. Эгер Къыхан са кIунтI алудиз хьайи­тIа, дуьз са вацран къене завай дагъдин кукIвал кьван 9,5 километрдин рехъ туькIуьриз жеда, — инанмишвилелди лагьана Абаса.

Энгел тавуна, кардив эгечIдай ва, герек атайтIа, совхоздин тракторист Рамазанни желбдай меслят хьана. Пакадин юкъуз “С-100” бульдозер гьална, ам кIвалахдив эгечI­на. Дагъдин накьвадинни шимедин участокрай бубайрин гъелцин куьгьне рехъ кьуна, гужлу тракторди хъсандиз кIвалахзавай. Кьве гьафтедин вахтунда рекьин саки чIехи пай хьана. Амма раган кIунтIав агакьайла, трактордивай гуж акьалдиз хъхьанач. Анаг анжах хъиткьинаруналди алудна кIанзавай. И мес­эладин патахъай Къардаш Гьарунович, куьмек кIанз, райондин рекьерин участокдин начальник Тажибов Тарелан кьилив фида. Бахтунай хьиз, гьа вахтунда начальникдин кабинетда икьрардалди Бакудай атанвай хъиткьинардайбурун махсус бригададин векилар авай. Малум хьайивал, Ухулрин хуьруьз рехъ тухун патал гъанвай пешекарриз чпиз тайинарнавай кIвалах авурдалай кьулухъ 500 килограмм динамит амукьнавай. Документра ишлемишнаваз къалурнавай ам (взрывчатка) гадариз ва я хутахиз жедач кьван, ишлемишдай са чка къалурун патал атанвай пешекарриз “Куьн сад-садал вуч хъсан ацалт­начни! Таниш хьухь, чи мугьманар, Бакудай атанвай гьуьрметлу осетин стхаяр, четин рекьер туь­кIуьрдай зурба устадар я. Рахух, дуьз къведайвал меслят ая”, — лагьана танишарда абур Тарела.

— Башуьсте, чазни кIанзавайди вун хьтин са кас тир. Командировка бегьем хьана, хъфена кIанзава, гуьзетдай вахт авач. Ша, къалура гьинаг хъиткьинарна кIанзаватIа, — гьасятда чпин разивал къалурда абуру. Чкадал фена, килигда. “Ина четин вуч ава кьван, сад-кьвед гьисабдалди чна и кIунтI алудда” лагьана, абур чпин пешекарвилин везифайрив эгечIда. Къыхан кIун­тIу­нин 105 метрдин мензилда винелай гьар 8-10 метрдилай сад-садахъ галаз махсус шнурралди гал­кIур­навай взрывчаткадин чувалар эцигна (абур дашмишиз сов­хоздин фялейри куьмекна), инсанар вири 400 метрдин къерехдиз акъудна, хъиткьинарна. Ахьтин гуж­лу къукърумар акъатна хьи, нетижани гьич гуьзлемиш тавур хьтин хъсанди хьана, на лугьуди, раган кIунтI анал стIун хьайиди туш…

Зегьметдин гьахъ гуз кIан хьайи­­ла, “са затIни кIандач, дагълух че­тин шартIара кьил хуьзвай и хуьруьнвийриз чи патай савкьат хьуй”, — жумартвилелди лагьана абуру. Са га­фуналди, месэла гьанал гьер ту­кIуна, тIуьн-хъунралди гьялна. Гъед­рехъ хуьруьз эхви­чIай­ла, “я Къардаш стха, вуна ана вучна? Ахь­тин залзала ина хьана хьи, хуьр чукIун тавуна амукьна!..” лугьуз, же­мят кимел алай. Килигай­тIа, хуьруьн гьич са кIвалин пенжеррани сагъ гуьзгуь амачир. “Чида, чи­да. Куьне пара ван-сес акъудмир. За ви­ри туькIуьр хъийида”, — лагьана директорди. Пакадин юкъуз­ ада пуд ящик шуьшеярни гваз эцигунрин бригада гъана, вири кIвале­рин пенжерра цIийи шуьшеяр хтуна.

КIвалах башламишай са вацралай Хьыры яйлахдиз машиндин рехъ бегьемарна. Ам ачухунин межлисдал, кьиле КПСС-дин Ахцегь райкомдин 1-секретарь Нариман Гьажиев аваз, райондин вилик-кьилик квай ксарин са десте атанвай. Дагъдин цIийи рекьелайни гзаф абур манукIри (черника), чIулав рангунин ири жикIийри (медицинада абур иллаки хийирлу яз гьисабзава), къалин векьерини цуьквери кьунвай гуьзел яйлахри ва иллаки  Мичегьрин пIирен мегъуьн тарци — тIебиатдин надир памятникди гьейранарнавай.

Къейд ийин, чан алай тIебиат­дин памятник яз (ихьтин дережа чи уьлкведа анжах 133 тарциз ганва), ам ахцегьви машгьур фотограф ва эколог Юсиф Саркарован алахъунралди Россиядин лап яшлу тарарин­ сиягьдик акатнава. Тарцин (чи­ли­кай 0,5 метр хкатна, тандал 5 метр ала), яшар тахминан 600 йис я.

Гьуьлуьн дережадилай 2028 метрдин кьакьанда, гьа тарцин кIа­ник ацукьна, къурмишда дагъдин рехъ ачухунин межлис. Гьайванар тукIуна, ички гъана, зуьрне-далдамдал илигна, тIуьнар-хъунар, шад­вилер ана яргъалди давам хьана. Гьайиф хьи, а юкъуз шадвилер рикI къарсурдай пашманвилералди акьалтIнай. Сифте райондин регьбер Нариман Гьажиевичан стха кечмиш хьана лагьай чIулав хабар агакьна, гьакимар вири Ахцегьиз хъфена. Межлисда ички хъвана, ке­фияр куьк итимар йифиз машиндаваз эхвичIдайла, фялеяр тухуз-хкизвай УАЗ машин авария хьана, шофёр кьена. Гьа кардин патахъай къайдаяр хуьдай органрин силис яргъалди куьтягь тежез, кьилин тIар­­­вилер пара хьанай… гена са жуьре алатна. “Им незуьр алай пIи­рен тарцин кIаник ички хъунай, анаг чиркинарунай хьайи гунагьрин жаза я”, — лугьуз хьана мичегьви агъсакъалри. Инкар ийиз жедач. Амма пияндаказ машиндин рулдихъ ацукьун, вични — йифиз, дагъдин пис рекьерай — им, гьакъикъатдани, шофёрди вичин чандилай гъил къа­чу­нин саймазвал, вичихъ галай­бурун уьмуьрни хаталувилик кутунин еке тахсиркарвал тирдини ни инкарда!?

* * *

Зурба производственник ва тешкилатчи яз, Къардаш Гьаруновича, вичин вилик эцигна, кьилиз акъудай имтигьанрикай сад гьа Хьыры яйлахда 1989-йисан гатуз мал-къара хуьдай МТФ эцигна, ам вижевайдаказ механизмламишиз ала­кьун хьана. Гьуьлуьн дережадилай 2000 метрдилайни кьа­кьанда ахьтин МТФ кардик кутун, аниз Урусатдай чпи юкьван гьисабдалди йи­са 3000-3500 килограмм нек гудай симментальский жинсинин малар гъана хуьн — им Дагъустанда, мумкин я, уьлкведани кваз сифте тежриба тир жеди. Ахцегьа авай фермани ада суткада пуд сеферда махсус аппаратралди ацазвай маларалди таъминарнавай. Ацазвай 250 калин нехирдикай (общественный майишатда вири санлай 800 къарамал авай) 45 вичикай ихтилат физвай бегьерлу жинсининбур тир. Месела, кIвен­кIве­чи доярка Агьмедова Сейрана гьар са каликай йиса 4 агъзур килограммдихъ галаз нек ацана. Дагълух чкада им рекорд тир.

Ихьтин нетижаяр аваз акурла, инанмиш тахьана, месэла чкадал ахтармишун патал совхоздиз республикадин хуьруьн майишатдин министерстводай, илимдинни ахтармишунрин институтдай ва Дагсовпрофдай комиссия атанай. Вахтунин истемишунрив кьурвал тадаракламишнавай михьи ферма, симментальский жинсинин гумрагь малар, лацу халатар алаз, духтурриз ухшар дишегьлийри абур “Майга” фирмадин аппаратралди ацазвай тегьер акурла, комиссиядин членар тажуб хьана амукьна. Москвада ВДНХ-дин выставкайрин залдай маса къачуна гъанвай “Майга” фирмадин нек ацадай аппаратар абуруз ина сифте яз аквазвай. Бес, халис сагьиб, алакьунар авай, кар алакьдай хъсан тешкилатчи хьайила, нетижаярни, агалкьунарни, аваданлувилерни жезвайди я.

Дашдемир Шерифалиев