Къе садавайни инкар тежедай делил я: Дагъларин уьлкведа советрин гьукумдин къурулушар туькIуьрдалди, агьалияр азаррикай са жуьреда хуьзвайбур вад-цIуд жерягь тир. Дагълух хуьрерин жемятриз медицинадин идарайрикай, пешекар духтуррикай, азаррикай сагъардай дарманрикай, рапар ягъуникай хабарни авайди тушир. Ара-ара инсанар садакай масадак акатзавай лап хаталу тIегъуьн, ваба, тиф, цIегьер атун, чахутка азарри гьелекзавай, вишералди къирмишзавай.
Советрин гьукуматди гьар са республикада, районда медицинадин хел вилик тухуниз, агьалияр сагъардай азарханаяр ачухуниз ва талукь пешекарар гьазуруниз кьетIен фикир гана. 1925-йисуз Махачкъалада фельдшервилинни акушервилин школа, ахпа медицинадин училищеяр ва мединститутни кардик кутунай. 1928-йисуз республикадин центральный больницадин дарамат эцигиз гъиле кьунай. Яваш-яваш хуьрера медпунктарни ачухна. Садакай масадак акатзавай хаталу азаррин вилик пад кьун патал гьам чIехибуруз ва гьам гъвечIибуруз рапар ягъиз гатIунна. Къиздирмадик (цIаяр атун) гзаф инсанар рекьизвай. Чка-чкада и азардихъ галаз женг чIугвадай станцияр ачухна. Вири и крари, серенжемри тIегъуьн, ваба, тиф, къиздирма, цIегьер квадарна.
Хъсандиз рикIел алама, чна кIелдай йисара школайриз духтуррин дестеяр къведай, аялриз винидихъ къейднавай азарриз акси рапар ядай. Бязи аялар кичIевиляй рапар ягъуникай катдайтIани, диде-бубаяр гьамиша и кардин терефдарар тир. ГьикI лагьайтIа, абуруз хуьрера, чIуру азарар акатиз, инсанар гьикI гъиляй физвайтIа акунвай. Гьайиф хьи, къе, медицинади вичин куьмекдин мумкинвилер гегьеншарнавайла, лайихвилер тестикьарнавайла, аялриз гъвечIизамаз азарриз акси рапар ягъуникай кьил къакъудзавай диде-бубаяр гзаф жезва. Анжах гьа и кар себеб яз республикада коклюшдик, дифтериядик, ярарик, краснухадик, паротитдик, пневмококдин садакай масадак акатдай азардик начагъ жезвай аялрин кьадар артух жезва. Аялар кьейи дуьшуьшарни ава. Им лап хци месэладиз элкъвенва. Гьавиляй РД-дин гьукуматдин совещанидални и месэладиз кьетIен фикир ва гьукумдин органриз, здравоохраненидин векилриз герек тапшуругъарни гана.
Малум хьайивал, азарриз акси рапар ягъун инкарзавайбурун кьадар йисалай-суз виниз акъатзава. Эгер 2015-йисуз рапар ягъ тавунвай аялрин кьадар 4 агъзурдав агакьзавайтIа, 2022-йисуз 24 агъзурдаз барабар хьана.
Совещанидал ихьтин рекъемар раижна. Алатай йисуз коклюшдик 489 аял начагъ хьана. 2021-йисав гекъигайла, им 5,5 сеферда гзаф я. Начагъ хьайибурун 88 процент аялриз азардиз акси рапар янавачир. Гьа ихьтин гьал маса азарризни талукь я. Абурук паротит, ярар, столбняк ва вирусдихъ галаз алакъалубур акатзава. Гьа и азаррик шаз 7 муниципалитетда 1400 аял начагъ хьана. ЦIи гриппдик прививкаяр тавунвай кьуд кас кьена.
Эпидемиядин паротитдик 2022-йисуз 479 аял начагъ хьана. 2021-йисуз — 212. Начагъ хьайибурун 81,2 процент аялриз и азардиз акси рапар янавачир.
Ротавирусдин садакай масадак акатдай азардикди начагъ хьайи 990 дуьшуьш дуьздал акъудна. Абурукай 92,7 процент 17 йисал къведалди яшарин аялар я. Республикадин инфекциядин садакай масадак акатдай (РЦИБ) азаррин центрадин кьилин духтурдин заместитель Муминат Жабраиловади лугьузвайвал, роддомра дидейри чпин бицIекриз рапар ягъиз тазвач. Мисал яз, пневмококдин азардиз акси раб ягъайла, аял цIикьвед штаммдикай хуьзва.
Эхиримжи йисара полиомиелитдин азар акатзавайбурун кьадарни виниз акъатзава. И месэлани лап хцидаз элкъвезва. КьецIи жезвай аялар гваз азарханайриз къвезвайбур гзаф жезва. Москвадиз 19 аялдин анализар рекье туна. Анай хабар хтайвал, 17 аялдиз полиомиелитдиз акси рапар янавачир. И аялар уьмуьрлух набутар яз амукьда. Мегер диде-бубадиз чпин аялдин гележег гьахьтинди хьана кIанзавани? Ваъ, гьелбетда. Амма рапар ягъуникай авай хийирдикай фикир тавуна, и кар инкарзава. Сад-кьве дуьшуьш туш. Делилри тестикьарзавайвал, прививкайрикай кьил къакъудзавай диде-бубаяр шегьерра гзаф ава. Москвадай атай пешекарар республикада авай гьалдихъ галаз таниш хьайила, ихьтин нетижадал атана. Рапар ягъуниз аксивал авунал гьалтайла, Дагъустан 1-чкадал ала. Инфекциядин азаррик начагъбурни чина гзаф рекьизва. Гьукуматдин совещанидални къейд авурвал, гьал лап чIуруди я ва адал разивалнани виже къведач. Гьар са жегьил диде-буба гъавурда тунин кIвалах гегьеншарун лазим я. М.Жабраиловади къейд авурвал, 1990-йисара чи уьлкведа дифтериядик 5000 аял рагьметдиз фена. Дагъустанда шаз — 489 аял. Россиядин хейлин регионрив гекъигайла, ирид сеферда гзаф. Дифтериядин зиян лап екеди я. Начагъ хьайи вадакай сад лап пис стIалжем жезва, жигеррик вири уьмуьрда хкат тийидай ва уьмуьр кIеве твазвай синих акатзава. ГъвечIи аялдин беден зурзаз (судорога) акъвазда. Гележегда и азарди рикIизни тади гузва. Менингит арадал гъизва. Аладунин месэлани хаталувилик акатзава.
Здравоохранениди тайинарнавай къайдадалди, гьар муниципалитетди аялрин 95 процентдиз рапар ягъун лазим я. Амма санани и тапшуругъ кьилиз акъуднавач. Совещанидал РД-дин здравоохраненидин министерстводиз ва инсандин сагъламвал, муьштерийрин ихтиярар хуьнин хиле гуьзчивал тухузвай федеральный къуллугъдин региондин управленидиз 3 вацралай 9 йисалди яшда авай аялар полиомиелитдиз акси рапар ягъуниз талукь серенжемрин план — график туькIуьрунин тапшуругъ ганва. Гьа са вахтунда медицинадин къуллугъчийрин, диде-бубайрин арада гъавурдик кутунин кIвалах гегьеншарна кIанзавайдини къейдна.
Алай вахтунда республикада гриппдик гзаф кьадар инсанар начагъ хьанва. И гьал мадни давам жезва. Иллаки Шамил, Тлярата районра, Къизлярда, Каспийскда, Избербашда А(Н1N1) гриппдик начагъбурун кьадар кьуд сеферда гзаф я. Исятда В-гриппдик азарлубурун кьадар артух жезва. Республикада гриппдиз акси рапар ягъиз са шумуд йис ятIани, чи агьалийри и кардикай менфят къачузвач ва, чиз-чиз, чпиз зиян хкатдайвал ийизва. Республикадиз гриппдин вилик пад кьун патал вакцинадин 1496, 640 агъзур доза хканва. Идакай менфят къачуна, гьар сада вичин сагъламвал мягькемарун лазим я.
Нариман Ибрагьимов
