Саират Агьмедпашаевадин рубаятдикай гаф

Лезги поэзиядиз рубаидин жанр мус атана? Заз чиз, лап рикIивай и жанрдал сифте яз машгъул хьайиди Ибрагьим Гьуь­сейнов я. Адан ктабра 1953-йисан тарих алай неинки тек-туьк рубаияр, гьакI рубаийрин кIватIаларни гьатнава. Адалай гуьгъуьнизни гзаф шаиррин эсеррин арадай и жуьредин кьуд цIарцIин бендер — ру­баияр жагъида. Им тIебии кар я: чи халкьдин мецин эсеррикай виридалайни рикI алайбур, йисарилай йисаралди чаз чиз амайбур гьа ихьтин, чпе акьалтIар­навай мана, уьмуьрдин “кьуд кьиликай” веревирдер авай лезги манийрин тек кьуд цIарцIикай ибарат бендер я эхир! Яни рубаидин жанр чи чIалав, чи кьатIунрив, чи тебятрив, гуьгьуьлрив лап кьунвайди я. Ингье чи халкьдин гуьрчег бендерикай сад:

Ахцегьарин гур базарда

Гуржи чекме куьзавай яр.

Ви чандавай жигердиз кьий,

Куьлуь хизан хуьзавай яр.

Халкьдин мецин михьи чIалалди “атIанвай”, цIарарин кьадардал сергьят алай, амма акьалтIай манадив ацIанвай и лезги кьуд цIарцIин бендининни фарсарин милли литературадин яржарикай сад тир кьуд цIарцIин рубаидин арада тIимил тафават ава, вучиз лагьайтIа, кьве жанрдинни эвелимжи шартIар гьа за тIвар кьунвайбур я: тек кьуд цIарцIин кIалуб ва акьал­­тIарнавай тамам ма­на. Мецин яратмишунрилай кьил къачунвай рубаи Ирандин литературада виридалайни къадим жанр гьикI ятIа, гьакI чи лезги бендни чи халкьдин къадим тарихдай, лезги чIалан дерин булахрай атанвайди я. Бес асирралди гьа ихьтин бендер хвенвай лезгийрин поэзияда рубаи пайда тахьун мумкин тирни?

Рубаидихъ чIур тийидай къанунар гьикI аватIа, гьакI чи манийрин бендинихъни тамамарна кIани истемишунар авайди я. Гьайиф хьи, “Лезги манияр” я лугьуз, ара физ, газетрин, журналрин чинра, кIва­тIалра чапзавай кьуд цIарцIин бендерикай гзафбур я туькIуьр хьунин, я мана-метлебдин жигьетдай тамамвал, гьатта бегьем рифмани авачирбур жезва.

Лезги бендинин цIарар 8 гьижа, кьуд лагьай гьижадилай гуьгъуьниз цезура аваз (нефес акъадариз), 2 ва 4 лагьай цIа­рара гужлу рифма туна, туькIуьр хьанвай­бур я. И бендер къурулушдин ва мана-мет­лебдин жигьетдай кьве жуьредиз пайиз­ ­жеда. Сад лагьай жуьредин лезги бенд за винидихъ гъанвай, вири кьуд цIар­ни акьал­тIарнавай са фикирдив, манадив, “агьвалатдив” ацIанвайди я. Кьвед лагьай­ жуьредин бендина, килигайла, сифте кьве цIарцIинни гуьгъуьнин кьве цIарцIин арада манадин рекьяй алакъа авачирди хьиз аквада. Ихьтин къейд бенд маса чIа­лаз бегьемсуздаказ элкъуьрайла, арадиз атун мумкин я. (Зи рикIел алама, Да­гъус­тандин университетда тарсар гузвай алим-фольклорист А.Назаревича, чи бендерикай ихтилат фидайла, абур ­ма­на авачир “абракадабра” я, яни гъавурда такьадай, алакъа авачир, какахьай кьве-кьве цIарцIин келимаяр я лагьанай).

Машгьур фольклористдин фикирдиз акси делил яз, сифте кьве цIар­цIинни ­гуьгъуьнин кьве цIарцIин арада алакъа ­авачирди хьиз аквазвай лезги са бенд къачун:

Гьайиф тушни, чан къайи яд,

Къацу векьин кIаникай физ?

Инад тушни, чан кIани яр,

Рахан тийиз, виликай физ?

Урус чIалаз и бенд таржума авун регьят туш, я ада авай манадин гъавурдани масад дуьм-дуьз акьадач. Амма чаз аквазва эхир: бенд туькIуь­рай лезги руш шииратдин рекьяй зурба пай ганвай халис шаир я! Ада вичин руьгьдин гьава, рикIин сефилвал тIебиатдин серес шикилдив гекъигуналди къалурзава: вучиз вун, яр, къацу векьин кIаникай физвай къайи яд хьиз, зи виликай, рахан тийиз, физва лугьузва. И гегьенш метафорадин иервиликай, рифмайрин туькIвейви­ли­кай, чIалан мукьуфрикай мад рахун хъувун герек къвезвани?

Алай аямдин лезги литературада вичин яратмишунар кьилди са рубаидин жанрдиз бахшзавайди тек са  Саират  Агьмедпашаева  я. Зи кьа­тIунрай, вири шар­тIарай тамам рубаи арадиз атун — ам кхьен­вайдан шаирвилин устадвал къалурдай лишанрикай сад я. Саирата фарсарин рубаидин кьве жуьредикай виридалайни машгьурдакай менфят къачузва — кьуд цIарцIикай пуд лагьай цIар квачиз, амай кьвед ва кьуд лагьай цIарар рифмада тунвай жуьредикай (ааба). (Малум тирвал, бендинин кьуд цIар­ни чеб чпив кьадай рифмада авай рубаиярни ава: аааа). Рубаияр фарс чIа­лай маса чIалариз элкъуьрнавай, поэзиядин и жанрдикай веревирдер авунвай пешекарри лугьузвайвал, рубаидин жанрди истемишзавай шартIарикай сад вири кьуд цIарцIени гьа са чкадал цезура (пауза, нефес акъадарун) хуьн я. Ида цIарарин везин, цIал­цIам­вал, келимадин миливал арадал гъизва, кIелайдаз эстетикадин лезет гузва, дерин, гзаф чIавара къаб алай мана-метлеб авай рубаи регьятдиз рикIел аламукьдайвал ийизва.

С. Агьмедпашаевади вичин рубаятда и истемишунал амалзава: санални адет чIур тавуна, ада рубаидин гьар цIарцIе талукь гьа са чкадал­ цезура хуьзва. Автордихъ неинки цIар кхьиз-кIелдай, гьакI­ни ада гьикI ванзаватIа, гьам кьатIу­дай алакьунни (“музыкальный слух”) авайди ва адаз лезги манийрин бендинин везин мукьва тирди аквазва. Саиратан рубаийрин чIалаз цIалцIамвал мад са кье­тIен­вили гузва: адан цIарара “инверсия” лугьудай затI саки авач, яни ада лезги рахунра, фольклордин бендера гьамиша санал алаз жезвай кьвед, пуд гафунин сих ибарада гафарин чкаяр дегишарна, чIалан къайда, тIебиивал чIурзавач. Халкьдин си­ве, рахунра им мумкин кар туштIа­ни, шаирри гагь-гагь чпин эсерра сих ибарада гафарин чкаяр какадардай дуьшуьшар жезва. ГьакIани куьруьди тир рубаидин цIарара инверсия туни адан чIал иллаки заланарда, кIелдайла, мез гал­кIурда, бендинин манадин гъавурда гьатун, ам рикIел хуьн четин жеда. Саиратан са рубаидикай рахан:

На квек умуд /кутазватIа/чилел и,

И дуьньяда, / рагъ цIразвай/ кьилел ви?

Кимелла вун, /эцигиз дагъ/дагъларал,

Вахтар физва, /ацукь тийиз/гъенел ви.

И  жуьреда чIун галаз, мани хьиз, аваздалди мецелай авахьна физвай и кьуд цIарцIяй — санални цезура чIур тавуна, туькI­­вей рифмада тунвай рубаидай — чаз ам масанай ваъ, анжах лезги яратмишунрин “сандухдай” атанвайдини аквазва. Квел­ди, лугьун чна? А цIарара булдиз чи милли лишанар, шикилар авайвиляй. Сад ла­гьай лишан ам я хьи, рубаидик лезги ра­хунриз хас, саки мягькем ибара тир суал­дин келимади кьил кутунва: “На квек умуд кутазватIа чилел и?”. Мад са милли лишан — “Кимелла вун, дагъ дагъларал эцигиз” — имни хъуьтуьл туьгьметдин­ мана гузвай, лезги рахунриз хас, “кимел” пи­чIи рахунралди вахтар пучзавай инсандикай лугьузвай, къаб алай мягькем ибара, идиома, фразеологизм я. Пуд лагьай милли лишан — “гъен”, “гъенел ацукь тийиз” физ алатзавай вахтарикай лу­гьун я: “гъенел ацукьун”, “гъен” — ибурни чи мил­ли яшайишдиз хас гафар, лишанар, шикилар я.

Саиратан рубаи чIагай чIалалди, метафорайралди, гекъигунралди девлетлу я: “рагъ цIразвай”, “дагъ дагъларал ­эцигиз”, “гъенел ацукь” тийизвай вахт — ибур автордин хсуси эпитетрин хазинадай я…

Литературада агъзурбара тикрар хьанвай, дуьньядин фанавиликай, уьмуьрдин куьруьвиликай, ам пичIи краралдини рахунралди ацIур тавунин лазимвиликай Саирата анжах са вичиз хас, вичин “лезгивилиз” хас келимайралди, кьетIен хатI авай устадди хьиз лугьузва. И жуьреда адан гъиликай хкатнавай саки гьар са рубаидикай лугьуз жеда.

Саират Агьмедпашаевади кхьенвай вири рубаияр къачуртIа, абур гьелелиг пар квай са ктабдиз бес жедай кьванбур ава. Сифте килигайла, им тIи­мил яз акун мумкин я. Амма акI туш. Шаирди и рубаийрин цIарара тун­вай фикирар, акьулар, къейдер, веревирдер — инсандиз сагъ са уьмуьр­дин кIаламра бес жедай кьван камал­дин тарсар я!  Кьуд цIарарай “лезги халкьдин философия”, милли кье­тIен­ви­лер, лезги дишегьлидин рикIин чIехи­вал, эдеб, къалабулухар, гьиссерин зерифвал, дидед чIа­лан деринарни къатар аквада.

Гъамлу я рикI — уькIуь, цуру хъвана за,

Нафт илична, гъамарин маркв кана за:

Гумадин ял галамукьна уьмуьрдихъ,

Зи бейтерин дуьнья капал гъана за.

Ихьтин рубаияр кIелайла, ваз вуна зегьем юкъуз булахдик кап кутуна, гьамга хьтин михьи циз хупI авурди хьиз жеда; шагьвар алай тепедилай ватандин мензерайрилай вил аладариз, лезги манидин са бенд лагьайди хьиз жеда. Саиратан бажарагъ, рубаийрал адан рикI хьун себеб яз, белки, чаз чи милли эдебиятдин ярж тир, чи руьгьдив, дидед чIа­лан рангаривни атиррив ацIанвай лезги бендинин къадирни жен, чаз чи эдебият патал адан метлеб, адан гуьрчегвал тупIалай ийидай вахтар жагъин! Са жизви ахъа хьанвай цуькведин хумбукI хьтин лезги бендинизни, рубаидиз хьиз, кIанзавайди кIелдай­дан “берекатлу нефес” галукьун я — ахъа хьана, ада манадивни чIалан сересвилив гьейранарда, гуьзелвилин лезетдивди тухарда.

Пакизат Фатуллаева