Хьайи кар

1946-йисан зулун сифте кьилер тир. Ни­си­нилай кьулухъ хьиз чи кIвализ гьич гуьзле­миш тавур кьве мугьман атана : абурукай сад ацIай якIарин, гьяркьуь къуьнерин, чиник тIи­мил расувал квай хьтин рикIиз хуш итим тир. Муькуьди — аскIан буйдин, чIулав спелар­ квай, нерин тун экъисай, яхунди. Зи 11-12 йис тир.

За абурун кIалубар, гьерекатар, рахунар дикъетдивди  атармишзавай. Вучиз лагьай­тIа, дяведин кичI, къурху чи рикIери кужумнавай… Фу недай арада мугьманри чаз чи чIехи бу­байрин, дидейрин тIварар кьуна, чун ихтибардиз гъана. Ахпа чпин тIварарни кьуна, чеб стхаяр тирди лагьана. Буйдиз кьакьан чIе­хи­дан тIвар — Тамазан, аскIандан тIвар Устам тир­.

Тамазана вич харат устIар, Устама вич чIагъанчи, чубан тирди малумарна. (Тайин себебралди тIварар дегишарнава).

Чи бадеди абурувай кIвалерин хкатнавай ракIарар туьхкIуьр хъувун тIалабна. Абуру авур кIвалахрал рази хьайи чи хизанди мугьманар дуьздаказ рекьени хтунай…

Кьуьд гзаф четнвилелди акъатна. Дяведи­ гъайи каш-мекь гьеле секин хьанвачир. Жемятдин гьал перишан тир. Телеф хьайибур ви­лерикай карагзавай. Куьчейра хъуьчIерик лашар кваз къекъвезвай набутбур, алай гинибашар бижгъер-бижгъер  хьанвай аялар, жаванар тIимил тушир.

…Гатун сифте йикъар тир. Югъ, нянихъ элкъвена, хурушум жезвай. Бирдан чи кIва­лиз, кицIни элуькь тавуна, эвер тавур са мугьман акъатна. Лампади са жизви экв гузвай. Къулан патарив, бадедив, дидедив игис хьана, зи кьве стхани кьве вах ацукьнавай. Текдиз атай мугьманди, чун чидайда хьиз, “Я хизанар, куьн ксанвани? Куьне тIуьн тIуьна­ни?” лагьана, чун уяхарна, чи патав ацукьна. Вичин чантадай чаз виридаз паяр — чранвай якIун тикеяр гана. Чун лагьайтIа, адан гье­ре­катриз серсер хьана килигзавай. Ахпа ада кIараб квай са тике як вичин чантадани ­хтуна.

Чаз ам виликдай чи кIвализ атай Тамазанан стха чупур Устам тирди чир хъхьана. Ам­ни зун тавдин кIвале ксана. Са тIимил вахт фейила, дидеди зун цIун кIвализ хутахна. Чи­дач, рагьметлу бадединни дидедин рикIе­рай вуч хиялар фенай­тIа… Зун экуьнахъ фад, ягъайди хьиз, ахварай аватна. Къа­ла­бу­лухди­ зун мугьман ксанвай кIвализ акъудна. Гьа­сят­да зи вилериз сал галай патай цлаз янавай чичIедин еке халича амачирди акуна. Сандухдин ­къавни аламачир. Ана авай затIар кIва­лин чил тирвал чкIан­вай… Мугьман — угъ­ри­­ месик­ кумачир. И гьал акурла, заз лап ки­чIе хьана, тадиз бадедизни дидедиз хабар гана. Абур гьарайдал алаз тавдин кIвализ гьахьна. Ина авай гьал акурла, абур агь-къаргъишиз амукьна… Эхь, дяведин каша инсанар инсанвиливай къакъуднай. Чи мугьмандин — угъридин суракь Агъулай гьатнай. Милициядай эвер гана, зунни диде аниз фенай…

Ина дидени зун са яргъи гьаятдиз тух­вана. Кьакьан цларин винелай цацун симер янавай. Чаз начальникди дустагъда авайбур къалурзавайди ва абурукай чи кIвал атIай угъ­ри вуж ятIа къалурна кIанзавайди ла­гьана­.

Гьа икI, чи вилик, ара физ, кьве-кьвед, пуд-пуд, кьуд-кьуд кас нубатдалди гъиз, чаз къа­лурзавай. Эхиримжи къефледикай чаз чи кIвализ атай угъри акуна. Гьасятда дидедай гьарай акъатна, тепилмиш жедайла,  милицайри агуднач. Тахсиркарар дустагъда хтуна, чаз инал аламай чIехибурукай сада пака экуьнахъ суд жеда лагьана, чарчел дидедив­ къул чIугваз туна. Югъ няни хьана, йиф чна чи мукьва-кьили тир урсунви Абумуслиман кIвале акъуднай…

Суд башламиш хьана. Судьяди, гагь дидедиз, гагь тахсиркардиз суалар гуз, гьакъи­къат чирзавай. Суддал и тахсиркар ажугъла­миш жезвай саягъ акурла, зи рикIяй чIуру хия­лар фенай: эгер кIвал атIудай йифиз зун адан патав гумайтIа, икьван ажугълу, инсафсуз кас­ди вичин чукIул зи туьтуьнивай гуьцI­да­чирни?..

Чи затIар жагъурун яргъал фена. Суддал угъриди затIни хиве кьунач. Пакадин юкъуз ми­лицайри зунни диде маса хуьруьз тухвана, ана дустагъда авай угъридин кIвале къекъвена. Ина гъилерал чагъа аял алай яхун дишегьли ва гъиле чIагъан авай са гъве­чIи гада, къах хьана акъвазнавай. Чаз тулкI авунай вахкудай хьтин затIни инай жагъанач. Дуьз л­агьайтIа, милициядиз аялдин гъилевай чIа­гъан чав вахкуз кIанзавай. Амма дидедиз а кар кIан хьанач. Чи умудар вири атIана, элкъвена хуьруьз хтана.

“Тахсиркарди чуьнуьхай затIар жагъун хъувурла, чна квез хабар гуда”, — лагьанай милицияди.

Гьа икI, йикъар, варцар къвез фена. Вад йис алатна. Йикъарикай са юкъуз чи къунши хуьруьнви Варагьиман папа дидедиз хабар гана хьи, бес Агъулай вахканвай яц хутахиз чпин кIвализ ша лугьузва. Диде яцран крчара твадай ебни гваз Варагьиман кIвализ фена. Гуьгъуьнал зунни алай. Чи ван хьайила, Варагьим гурарай агъуз гьаятдиз эвичIна. Дидеди адавай жузун-качузун авуна. ГьикI хьи, туьквенчи тирла ам дустагъда турди дидедиз чизвай. Варагьима цурин рак ахъайдалди кIваляй адан папа са багълама гъана.  Агъулай вахканвайди я лагьана, парчадикай хкудна, хамуникай атIана туькIуьрнавай яцран шикил вахкана. Ихьтин ягьанатди чи рикI тIарна, умудар генани тергна. ЯтIани вучда? Вахтар гьахьтинбур тир. Яцран шикилни еб гваз чун кIвализ хтанай…

Са вахт фена Варагьим азарлу хьана. Духтурханадай ам гзаф зайиф яз хтана. Чи кIвализни атана. “Чан къуншияр, куьн закай бейкеф жемир квев за яцран чкадал адан хамуникай авунвай шикил вахкана лагьана. Заз, дустагъда авайла, а куь кIвал атIай алчахди гьакI ая лагьана, кIевелай кичIерар ганвай. За вуч ийин? Багъишламиша куьне заз… Гила за квез муштулухни гуда: куь кIвал атIай, заз кьин гайи угъраш  амач, ам кьена… Мад вуч ийин? Ги­ла за квез вири лугьуда…” Варагьима чаз угъридин  мукарикай, гелерикай, гьерекатрикай галай-галайвал ахъайна. Чун гъавурда акьуна: чи кIвал атIай йифиз угъри, вичихъ галай куьмекчияр, балкIанар хуьруьн патав туна, чуьнуьхай затIарни гваз гьабурун патав­ хъфена. Чазни кицIиз гайи якIук ада, чун фад ахварал фидайвал, ки­цIи­ни амп тийидайвал, пияла кутунваз хьана. Абур бал­кIан­рал алаз, Ярун сув, Усар сув, Квар­дал гуьне галай пад кьуна, дуьз Ви­тIихъихъди хъфена…

Чаз а мукарикай угъри вич амачирла, йисар алатайла, хабар хьана. Гьавиляй хуьруьн советдизни, райондин талукь идарайризни хабар гун геж хьана. Арадал хтай ва я хкай са затIни хьаначир. Угъриди дустагъдай­ ­вахкай яцран шикилдилай гъейри…

“Яц гьинай? ЧичIедин гам гьинай?” лугьу­да куьне. Чи кIвализ а гам яцрахъ дегишарна атанвайди тир. Къунши хуьре, вич лугьумир, чи кIвал атIай угъриди сифте а яц чуьнуьхна­вай кьван! Гьа чи кIвале хьиз, яцран иесидин ихтибардиз фена. Чун хьиз, алдатмишайбур мад гьикьван хьанатIа, низ чида. Угърийриз  яр-дустни мукьва-кьили чидайди туш. Уста­ма яц вичин дуст, гьа чна халича къачур Рама­занан цурай тухванвай. Гьадазни яцракай гьат хъувурди гьа чаз гьат хъувурди хьана…

“А вахтара чи хуьрера пара мугьманар дяведикай катай къачагъар, угърияр, хаинар яз хьана. Гила чна вуч ийин? Сабур хвена кIан­­­да, пакадин йикъахъ умудна кIанда”, — са­­бурар гана чаз яц квахьай Рамазан халудини. Чун кIеверай саламатдиз экъечIна…

Социализмдин “ни кIвалахда, гьада не­да” лугьудай лозунгдал амал авуна, чи хизан­ди вирида кIвалахна, хуьре лежбервилел, мал­дарвилел машгъул хьана. Кьурагьа 8-9-классар куьтягьайла — зун кIелзавай масабур­ни га­лаз уьмуьрдинни яшайишдин шар­тIари Агъул­ райондин Тпигърин юкьван школадиз акъудна­. Ина чун интернатдиз кьабулна. Заз, Кьурагьа хьиз, инани хейлин дустар хьана. Агъулвийрихъ галаз санал тIуьр фу, дуствал, намуслувал, берекатар зи рикIелай са чIа­вузн­и алатдач…

Инал зун жуван уьмуьрдин вири гелер къалурунал акъваздач, амма важиблу, инсанпересвилин дережа къалурзавай вакъиа сериндик тунани жезвач.

1984-йисан октябрдиз  Дагъустан Республикадин образованидин министерстводин тапшуругъдалди зунни кьурагьви Тажидин Саидов, школайра аялрин чирвилер, алакьу­нар вердишвилер ахтармишун ва муаллимриз методикадин жигьетдай куьмекун патал Агъул райондин Кьушан дередин, БуркIи­хъан­рин, РичIарин ва маса хуьрерин юкьван школайриз фена. Саки виринра кIвалах рази жедай гьалда эцигнавай.

РичIарин школада кIелунинни тербиядин кIвалах генани вини дережада авай. Директор­ди авур суьгьбетди зун къарсурна. Чун акъатнавайди са мус ятIа угъриди чуьнуьхай затIар жагъур хъийиз къекъвей кIвале акур, гъиле чIа­гъан авай гъвечIи гададин — гила хъсан шко­ладин директордин кIвал я кьван! Эхь, маса девир — маса инсанар арадал атанва!..

За и сир яргъалди “кьефесда” хвена. Ву­чиз  ятIа, квез чир хьухь — яхцIур йисуз хьанвай тIарвал и директордин гьунарлувили зи рикIелай алудна.

Залум дяве! Вуна инсанрин кьилел яраб тегъидай завал аватIа…

Зиядхан Къараханов