Гзаф инсанри, халкьари, уьлквейри умудар кутур Пеленгдин йисни акъатна, тарихдиз фена. Санлай къачурла, ам татугайди, писди хьаначтIани, дуьньядин агьа­лийрин са бязи къатарин рикIериз тIарвилер, серинвилер гъана ада.

Россиядин Федерациядикай рахайтIа, ам па­тал кар алай, уьлкведин аслу туширвал тес­­­тикьарзавай, вишералди миллетрикай ибарат халкьдин патай Президентдиз авай ихтибар артухарзавай, инсанрин руьгь ватанпересвилин гьиссералди мягькемарзавай вакъиаяр садни кьвед хьанач. Виридалайни кьилиндини Россия кьуд региондин гегьенш хьун, адак Донецкдин ва Луганскдин Халкьдин Республикаяр, Запорожьединни Херсондин областар экечI хъувун я.

24-февралдиз РФ-дин Президент Владимир Путин Украинада военный махсус серенжем тухунин гьакъиндай тапшуругъ гуниз мажбур хьана. США-ди ва РагъакIидай патан­ уьлквейри 8 йисуз алай аямдин яракьралди таъминарнавай миллетбазрин кьилевайбур Россиядихъ галаз дяве ийиз гьазурнавай. Чи Президентди са кам вилик къачуна ва абурун­ планар чIурна. Къе РагъакIидай патан бязи башчийри хиве кьазвайвал, Украинадин неонацистрин куьмекдалди душманриз чи уьлкве барбатIиз кIанзавай. И фикир абурухъ ги­лани ава. Амма Россиядин халкьди чи Яракьлу Къуватриз вири терефрихъай куьмек гузва, гъалибвал къазанмишдай шартIар тешкилзава. Ватандин ЧIехи дяведа хьиз, халкьни армия сад я.

Идан гьакъиндай сентябрдин вацра Президентди тамам тушир мобилизациядин гьакъиндай малумаруни ва кьегьал рухваяр гуьгьуьллувилелди махсус серенжемда авайбуруз куьмек гуз фини шагьидвалзава.

Душманри Кеферпатан газдин линия, Крымдин муьгъ хъиткьинарай хьтин алчах гье­рекатрини я чи Президентдин, я халкьдин руьгь, къаст зайифарнавач. Уьлкве дурумлу­вилелди вири рекьерай абадвилихъ тухузва­. И важиблу ва гьар йикъан карда Дагъустандин агьалийрини иштиракзава.

Къейд авун лазим я хьи, Дагъларин уьлкведин рухвайри серенжемдив эгечIай гьа сифте йикъалай къагьриманвилин дережадаваз къуллугъзава. ВикIегьвал къалурай, Россиядин Федерациядин Игитвилин тIвар­цIиз сифте лайихлу хьайидини дагъустанви старший лейтенант Нурмегьамед Гьажимегьамедов я. Адан гуьгъуьналлаз уьлкведин Президентдин къарардалди мад кьуд викIегь хциз Россиядин Игит лагьай тIвар гана. Майор­ Энвер Набиеваз, генерал Эседулла Абачеваз, старший лейтенант Руслан Къурбан­оваз ва капитан Исрафил Мегьамедоваз (кьейидалай кьулухъ). ЦIийи йисалди махсус серенжемда иштиракзавай 500 дагъустанвидиз государстводин шабагьар, 220 касдиз “Жуьр­этлувилин” орден ганва.

Алатай йисарив гекъигайла, Пеленгдин йисуз Дагъларин уьлкведа, гьа гьисабдай яз гьар са шегьерда ва районда ви­ле акьадай, инсанрин рикIер шадардай хейлин цIийиви­лер, хъсанвилихъ дегишвилер хьана. Республика патал лап чIехи вакъи­айрик акатзава: Тарумовский районда йиса 15 МВт гьасилдай ракъинин электростанция, медицинадин кислород гьазурдай “Трастфарма” ООО-дин завод, эцигунрал герек къведай кьурай смесар акъуддай “Трон” ООО-дин завод, шуьшедин чIунар гьазурун патал харар акъуддай “КаспийГласс” ООО-дин завод ишлемишиз вахкун.

Алатай йисуз республикадин карчийри гьазурзавай мебелдин кьадар 34,9 процентдин гзафарна. Январдинни сентябрдин варцара вири жуьредин карханайри, майишатри маса гайи товаррин ва идарайри тамамарай къуллугърин къиметди 52140,6 млн ма­нат тешкилна. Виликамаз кьунвай де­лилралди, республикада ВРП 3 процентдин, промышленностдин продукция — 7, эцигунрин хи­ле­ авур кIвалахар — 6 ва хуьруьн майишатдин суьрсетдин кьадар 2 процентдин хкаж хьана.­

1-октябрдалди гъиле кьур 59 объектдал (аялрин 33 бахча, 9 школа, газдин 7 линия, спортдин 7 комплекс, цин 2 линия, 1 ФАП) кIва­­лахар куьтягьна. Республикадин метлеб авай 78,8 километр рекьер цIийи къайдада туькIуьрна, 14 муьгъ эцигна, 467,9 километр ре­кьер ва 5 муьгъ ремонтна. Россиядин субъектрин арада Дагъустан, образованидин дараматар эцигунал гьалтайла, сад лагьай чкадал акъатна.

Республикадин зегьметчийри юкьван гьисабдалди гьар вацра къачузвай мажибдин кьадар 9,1 процентдин хкаж хьана ва ада 33709 манат тешкилзава. Гьелбетда, им, Россиядин юкьван мажибдив (61794 манат) ге­къи­гайла, тIимил я. ЦIи РД-дин Гьукуматди муаллимриз, медицинадин работникриз мадни мажибар хкажзава.

Республикадин гьукуматди 2022-йисуз вичин хивез къачунвай социальный мажбурнамаяр вири тамамвилелди кьилиз акъудна. Алай вахтундани социаль­ный ирид агъзур­ контракт (900 млн манатдин къимет авай) уьмуьрдиз кечирмишзава. Авайбурал алава яз 2 агъзур касди чпин хсуси кар ачухна.

Къейд авун лазим я хьи, гъилевай йисуз РД-дин образованидин ва илимдин минис­терстводи милли “Образование” проектдин сергьятра аваз 40 муниципалитетда ва кьве шегьерда 171 “Точка роста” центраяр, Каспийск шегьерда аялрин “Кванториум” технопарк, воркаутдин 41 майдан, футболдин  11 куьлуь майданар туькIуьрна. Алакьунар авай аялриз куьмек гун патал региондин “Альтаир”­ центр ва гьакI образованидин “IT-куб” ачухна. “Хуьруьн муаллим” программадин сер-гьят­да аваз 93 икьрар кутIунна. Образовани­дин 145 идара алай аямдин компьютерралди ва маса тадаракралди таъминарна.

“РД-дин Гьукуматдин Председателдин сад лагьай заместитель Руслан Алиева лагьайвал, Дагъустандин экономика дурумлувилелди вилик тухунин кар давам жезва. Алатай йисан 11 вацра кIвалахдин алава чка­яр­ тешкилунин план артухни алаз кьилиз акъуд­на. Яни 20163 касдин чкадал, 20600 кас кIвалахал кьабулна. Абурукай 11440 касди — да­тIана, 3335 касди сезондин вахтунда ва 5823-да ара-ара кIвалахда.

“Формирование комфортной городской среды” федеральный ва “Жилье и городская­ среда” милли проектрин сергьятра аваз  47 муниципалитетда 579,122 квадратный метрдин майданриз барабар 179 мулк аваданламишдай мумкинвал гана. 2 миллиондилай виниз агьалийриз къулайдаказ ял ядай шар­тIар тешкилна.

Уьлкведа хьиз, чи республикадани АПК-дин нетижаяр разивалдайбур я. Регионда  прунзчивал, малдарвал, набататчивал активнидаказ вилик физва,  чкадин дуьгуьдиз гзаф муьштерияр акъатзава, ам виридалайни хъсанди яз гьисабзава. Россиядин чIехи компанийри ам гзаф кьадарра маса къачузва. Гьа икI лапагдин якIукайни лугьуз жеда. Дагъустандин лапагдин як Ирандиз, Саудовский Аравиядиз ва  РагъэкъечI­дай патан уьлквейриз рекье твазва. Гьерен як Дагъустандин ярж (бренд) хьанва.

Делилри успатзавайвал, Россиядин АПК-дин  хилера  Дагъустан къарамаларин кьадардал гьалтайла 2 лагьай, нек гьасилунай — 7 (СКФО-да — 1), лапагрин кьа­дар­­дал гьалтайла ва сар гьасилунай 1 ла­гьай­, мал-къарадин ва къушарин кьадардал гьалтайла, СКФО-да 2 лагьай чкадал ала. Регионда гьар йисуз уьзуьмлухрин майданарни ­гегьеншарзава, цIийи технологияр кардик кутазва. Нетижада гьар йисуз ракъинин кагьрабайрин бегьерлувал артух жезва. Алатай йисуз республикада 250 агъзур тонндив агакьна ципицIар кIватI хъувуна. Чи респуб-ли­­кадин суьрсет уьлкведин хейлин  регионриз рекье твазва. ГьикI лагьайтIа, ам еридалди, дадуналди, тIебиивилелди тафаватлу жезва.

Чаз аквазвайвал, эхиримжи йисара Дербент шегьер мадни йигин камаралди аваданвилихъди физва. Низами Генжевидин тlва­рунихъ галай паркуна Россияда вичиз тешпигьди авачир, 5000 агъзур кв. м. майдандал 30 метрдилай виниз цавуз яд гадарзавай мультимедийный фонтан ишлемишиз вахкана. Паркуна аялар патал “шегьерни” ава.  Дербентдихъ туризм вилик тухун, туристар желб авун патал чlехи мумкинвилер ава. Алай вахтунда Дербентда 25-лай гзаф мугьманханаяр ва мини-отелар, гьакlни туристрин базаяр кардик ква.

Абурун арада 2500 кас гьакьдай, конференц-зал ва 40 чкадин мугьманхана галай спортдин дворец, комплекснидаказ дуьзмишнавай  жемиятдин 9 майдан, шегьердин кьилин “Азадвал” тlвар алай майдан, пуд парк ва шегьердин гьуьлуьн кьер (набережная), Каспий гьуьлуьн кьере 16 га чилел комплекснидаказ дуьзмишзавай “Патриот” парк, аялрин кьве бахча (сада — 140, муь­куьда­ 160 чка авай) эцигун ва хейлин масабур ава. “Демография” милли проектдин сергьятра аваз федеральный бюджетдин такьатрин гьисабдай шегьердин Аваин микрорайонда 60 чка авай аялрин бахча эцигнава. 804 чка авай школа эцигун давам жезва. К.Марксан тlва­рунихъ галай куьчеда 250 чкадин аялрин бахча эцигзава.

Дербент район республикада ципицlар гьасилунай вилик жергейра ава. Республикада гьасилзавай вири ципицlрин кьадардал гьалтайла, абурун 40% Дербент районда гьасилзава. Ина муьжуьд агъзур гектар­дин чил ципицlлухри кьуна. Абуру­кай ирид агъзур гектарда цанвайбуру менфят гузва. Хъсан  нетижаяр  арадал  атун  патал­  кlвен­кlве жергейра аваз “Татляр” агрохолдингди, Ш.Алие­ван тlварунихъ галай акционеррин тешкилатди, “Митаги”, “Зидьян”, “Тат­ляр” аг­ро­­фирмайри, Белиж, Нуьгди, Жемикент, Рубас муниципалитетрин агьалийри ва масабуру зегьмет чlугвазва.

Мегьарамдхуьруьн райондин Уружбайрин жемятди фадлай гуьзлемишзавай югъни алукьна. 1-сентябрдиз юкьван мектебдин цIийи, гуьрчег кьве мертебадин дараматдин ракIарар ачухна. Тебрикдин гаф лугьудайла, РД-дин Гьукуматдин Председателдин заместитель Рамазан Жафарова къейдна:

— Гьуьрметлу муаллимар, играми аялар, за квез Дагъустан Республикадин Кьил Сергей Меликован, Гьукуматдин Председатель Абдулмуслим Абдулмуслимован тIвара­ри-хъай цIийи школа ачухун, кIелунин йис рикIин сидкьидай мубаракзава. Къе республикада ихьтин кьуд школа ишлемишиз вахкузва: Ха­са­вюрт районда — кьвед, Ахцегь районда — сад ва куь хуьрени. ЦIи  210 школа капиталь­ни­­даказ ремонтнава, цIийи 103 мектеб, аялрин 56 бахча эцигунин кIвалахар давамар-зава­.

Хъартас-Къазмайрин хуьре  500 ученикдиз чка авай цlийи мектебдин дарамат эцигна, аялриз са сменада кlелдай мумкинвал хьана. Жегьилриз вири шартlар авай, хъсандиз туькlуьрнавай мини-футболдин стадионни  пишкешна.

Малум тирвал, эхиримжи йисара СтIал Сулейманан районда яшайишдин, эконо­микадин ва маса рекьерай аквадай хьтин хъсан нетижаяр арадал атанва. Идан нетижа яз, районда экономика дурумлу, агьалийрин яшайиш хъсан, хуьрер гуьрчег жезва. Вири и кIвалахриз муниципалитетда госу­дарст­во­дин, республикадин ва муниципальный кар алай программаяр уьмуьрдиз кечирмишуни екез куьмек гузва. Алатай йисуз районда техилдин, емишрин, ципицIрин, салан май­вайрин,  картуфрин хъсан бегьерар вахчуна.

Ггзаф бегьер гудай ичин багълар кутунин зурба проект районда “Полоса” ООО-ди уьмуьрдиз кечирмишзава. Икьван чIавал­ди агрохолдингди 380 гектарда ичин, 1000 гектарда шуьмягърин багълар кутунва. Лагьана кIанда, им неинки Россияда, гьакI Ев­ро­­падани виридалайни зурба багъ я. Агрохолдингдихъ гзаф бегьер гудай жуьредин ичин ва шуьмягърин багъларин майданар гегьеншардай фикир ава. Идалайни гъейри, ада 15 агъзур тонн емишар хуьдай гьамбарханани эцигзава. Санлай къачурла, районда 2498 га багълар ава. Абурукай 1159 га жегьил, 400 гадилай виниз 2015-2022-йисара кутунвай гзаф бегьер гудай багълар я. Алатай йисан гатфариз, план 219 га яз, 681 гектарда цIийи багълар кутуна.

“Зи Дагъустан — зи рекьер” проектдай гъиле авай йисуз Агъа СтIал-Къазмайрал, Кьулан СтIалдал, Зизика, Экендал, КIварчагъа, КIахцугъа ва Эминхуьре са жерге рекьер капитальнидаказ ремонтна. “Мектебрин образованидин къурулуш алай аямдив кьадайвал туькIуьрун” проект уьмуьрдиз кечирмишунин РФ-дин “Образование вилик тухун” госпрограммадай Кьасумхуьруьн 1-нумрадин, ЦIийи по­селокдин, ЦIийи Макьарин ва Кьулан СтIал­рин юкьван школайра капитальный ремонтрин кIвалахар тамамарна.

Муниципалитетди “Чкайрилай теклифар” проектдани иштиракна ва 9 проект тамамарна, аялриз къугъвадай ва спортдин май­данар, паркар туькIуьрна, куьчейра къир цана.

“Хуьрерин территорияр капитальнидаказ вилик тухун” госпрограмма уьмуьрдиз кечирмишун яз, Агъа СтIал-Къазмайрал цIийи школа эцигна. КIахцугърин хуьре ва Эминхуьруьн цIийи микрорайонда газдин линияр тухвана. Республикадин инвестицийрин прог­раммадай ДаркIуш-Къазмайрал аялрин бахча, Герейханован 2-нумрадин юкьван школадин цIийи дарамат эцигунин, Курхуьрел ва ЦIийи Макьарал хъвадай цин цIийи линияр тухунин кIвалахар давамарзава. И программадай “Сардаркент-Даркуш-Казмаляр” магистральный водопровод тухунин кIвалахар­ни акьалтIарзава. Кьулан СтIалрин хуьре хъвадай цин цIийи линияр тухун пландик кутунва.

ЦIийи поселокдин юкьван школадихъ кIелунин цIийи корпус акал хъувунин ва НуьцIуьгърин хуьре 200 аялдиз чкаяр авай цIийи школадин дарамат эцигунин патахъай­ни герек документар гьазурнава.

Докъузпара райондин Къурушрин хуьре цIаяр кьунин вилик пад кьадай часть, Кьурагь райондин Куквазрин хуьре пожарный пост кардин кутуна.

Пеленгдин йисуз чи кьилди къачур ватанэгьлийрихъни рикIер шадардай къазанмишунар хьана. А.Эмиргьамзаев Улья­новскдин областдин губернатордин заместителвиле, ар­мия­дин генерал А.Ярагьмедов Замбияда Россиядин векилвиле тайинарна. З.Агъамовакай Москва шегьердин собранидин депутат хьана. И.Яралиеваз, З.Латифовадиз “Дагъустан Республикадин вилик ла­йихлувилерай”, З.Аба­сагъаевадиз “Дидевилин”,  орденар, Т.Муспагьовадиз ва масабуруз лайихлу тIва­рар  гана.

Гьайиф хьи, чавай чи тIвар-ван авай са жерге инсанарни къакъатна: РСФСР-дин ­ла­йихлу артист Р.Жабраилов, ДГУ-дин профессор Р.Алиев, бажарагълу шаирар — Кь.Фа­та­­лиев, А.Алем, С.Гьажиев, ДАССР-дин халкьдин артист, пианистка Р.Эфендиева, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, полковник М.Шагь-Гьуьсейнов, бажарагълу публицист-экономист А.Шихрагьимов, машгьур журналист, РД-дин Халкьдин Собранидин депутат И.Алипулатов, фотокорреспондент Т.Мегьамедов, муаллим, государстводин ва жемият­дин деятель А.Мусанабиева… Рагьмет хьу­рай чпиз.

КIвалин къуьрен йис вичин ихтиярда гьатзава. Къуй ам чи халкьдиз, кIелзавайбуруз, гьар са ватанэгьлидиз сагъламди, берекатлуди, агалкьунринди хьурай!

Нариман Ибрагьимов