Алим, шаир, педагог…
Имам Исламович Асланов патавай акур, адахъ галаз рекье-хуьле хьайи, адавай чирвилер къачур ксари, за кьатIайвал, чеб бахтлубур яз гьисабда. За жувни а бахтуник акатайбурукай сад яз гьисабзава. ГьикI хьи, Имам муаллимдихъ галаз за гзаф йисара сих алакъаяр хвена.
Адан тIвар заз алатай асирдин 60-йисара чир хьана. 1952-йисуз Дагъустандин вири чIаларал сифте яз шииратдин махсус антологияр чапдай акъудна. Лезги антологияда Имам Асланован “Дерлекханада” ва “Ички хъвамир” шиирар гьатнава. Кьведни айгьамралди инсанрин чIуру къилихар дуьздал акъудзавай насигьатдинбур я. Фад гъавурда акьадай, хъуьтуьл, цIалцIам цIараралди кхьенва:
Гьар са чIавуз эрекь хъвамир,
Килиг, вун пиян жеда гьа.
Адакай на ваз дуст кьамир,
Ваз чIехи зиян жеда гьа…
Ихьтин цIарари къалурзавайвал, абурун автор чIехи устад шаир тирди хьиз, гьакьван камаллу насигьатчини тир.
И касдихъ галаз мукьувай зун Махачкъаладиз, республикадин школайрин илимдинни ахтармишунрин институтдиз (гила — Педагогикадин илимдинни ахтармишунрин институт) хтай 1981-йисалай таниш хьана. Илимдин жегьил къуллугъчи яз, заз адавай гьам педагогикадин, гьам методикадин ва гьакI мектебдиз герек хейлин маса рекьерайни хейлин сирер-куьмекар герек хьана. Неинки заз, гьакI хейлин маса чи жегьил алимризни адавай хийирлу меслятар гзаф жагъизвай…
1985-йисалай, яни зун “Лезги газетдин” редакциядиз хтайдалай кьулухъ, чи алакъаяр мадни сих хьана. Каспийск шегьерда, Имам Исламович анин Гьуьрметлу агьалийрикай сад тир, чи газет кхьинин ва кIелзавайбурун арада машгьурунин кардин кьилевайди гьам тир. Идалайни гъейри Имам муаллимди Каспийск шегьерда яратмишунрал машгъул вири миллетрин векилар санал тупламишнавай кIватIал арадал гъанвай. Ина неинки авторрин эсерриз, санал ацукьна, къиметар гузвай, гьакIни устадвал хкаждай рекьер къалурзавай, лап хъсан эсеррикай ибарат ктабар гьазурзавай, чапдай акъудзавай…
Имам Исламовичаз тIебиатди ганвай бажарагъар гзаф тир. Сифте нубатда, педагог-тешкилатчи, ахпа — хъсан шаир ва гьикаятчи, алим-ахтармишунардайди, публицист ва методист, гьакьван ачух хатI авай художникни…
Художник лагьайла, зи рикIел хквезва: И.И.Асланова ДГПИ-да (гила — ДГПУ) мектебрин руководство гудай кадрийрин (директоррин, абурун заместителрин, методистрин ва икI мадни) пешекарвал хкаждай курсар кьиле тухузвай. Адахъ галаз санал виликрай вичи чи республикадин образованидин министрвиле кIвалахай Халимбег Магьидовани кIвалахзавай. Заз И.Аслановакай адан 70 йисан юбилейдиз бахшнавай макъала кхьиз кIанзавай. Жуван макъаладиз за “Алим, шаир ва педагог” кьил ганвай. Халимбег Магьидова заз им тIимил я, “ва художникни” алава хъия лагьана, чпи кIва-лахзавай вуздин дегьлиздин цларал алай кьван гуьзел шикилар къалурнай. Абур чи дагъларин цуькверинни векьерин, кул-кусрин шикилар тир. Гьар садан кIаник абур вучтин набататар ятIа, инсанар патал абурухъ гьихьтин хийир аватIа кхьенвай. Гуьгъуьнлай чи тIалабуналди и шикилрин чIехи пай, кIелзавайбуру менфят къачун патал чи газетдани чапнай…
Дугъриданни, Имам Исламовичан сихилда вичелай гъейри гьакъикъи шикилчи, скульптор стха Салман Асланов, фитотерапиядал (векьеринни цуькверин куьмекдалди инсанар сагъардай) машгъул стха Лукьман Асланов авайди фикирда кьуртIа, им чпиз цаварилай пай ганвайбурун сихил тирди ашкара жезва.
И сихилдин бине ажайиб рангаринни таварин ватан тир Ахцегь райондин куьгьне Усуррин хуьре ава. Алай вахтунда и хуьр дуьзендиз, Советский хуьруьз мукьва куьч хьанва, ЦIелегуьнрин хуьруьз хъфизвай рекьин патав цIийи уьмуьр давамарзава.
Имам муаллимди рикIел хкидайвал, дидедихъни бубадихъ абур муьжуьд аял авай: кьуд хвани кьуд руш. Имаман 18 йис тирла, диде рагьметдиз фена. Ялгъуз хьайи бубадивай ихьтин чIехи хизан хуьз жезвачир. Гьаниз килигна хизан хуьнин везифайрин са пай, кIелни ийиз, чIехи хцел — Имамал гьалтна.
Гьа йисара шад вакъиаярни тIимил хьаначир. Са вакъиа 1935-йисуз Ахцегьиз чIехи шаир СтIал Сулейман мугьманвиле атунихъ галаз алакъалу я. Имам Исламовича рикIел хкизвайвал, ада Ахцегьрин чешнедин школадин 7-классда кIелзавай. Мектебда урус чIалан тарсар гузвай Игорь Степанович Лобанов муаллимди вири предметрай “вад” къиметар къачузвай Имамаз школадин линейкадал Сулейман тебрик авунин тапшуругъ гана. Им бес гьар са аял руьгьламишдай себеб туширни! Имама яшлу шаир неинки хуралай кIелай шиирралди тебрикна, гьакI адан гарданда “Гьуьрметлу пионердин” яру галстукни туна. “Шаирди зи гардан кьуна ва вичин хъуьтуьл чуру алай чин зи чинив игисна, заз чими темен гана”, — рикIел хкидай чи чIехи дустуни.
Мумкин я, гьа чIавалай Имаман руьгь масакIа рахаз эгечIна. Гьа чIавуз, Сулейманаз бахшна, вичин сифте шиирни теснифна:
Вун Ахцегьиз хьайила мугьман,
Къумбар хьана гьар садан чан,
Гужлу хьана зуьрнедин ван
ЧкIиз ширин, кIани буба!
Вун акуна шад хьана чун,
Гьар садакай къад хьана чун,
Мадни гзаф сад хьана чун,
Азиз шаир, чIехи буба!..
Шаирдин руьгь рикIевай хци илимдиз йигин камар къачуна. Ада ДГУ-дин филологиядин факультет акьалтIарна, вичин саки вири уьмуьр педагогвилин рекьихъ галаз алакъалу авуна. Саки 30 йисуз ада Каспийскда кардик кваз хьайи дагъви аялрин (кьилел диде-буба аламачир) интернатдиз регьбервална. Вишералди дагъви аялриз чIехи экуь мурадрихъди виликди фидай мумкинвал яратмишна. И мектеб акьалтIарай дагъвийрикай 18 касди илимрин кандидатвилин ва докторвилин дережаяр хвена. Са шумудакай тIвар-ван авай писателар, художникар, композиторар, спортсменар хьана. Абурун жергеда Дагъустандин халкьдин писатель Мегьамед-Расул, драматург Таймаз Асланов, композитор Ширвани Чалаев, скульптор Салман Асланов, чи газетда кIвалахай фоторепортёр Тажидин Мегьамедов ва масабур ава.
Т.Мегьамедова вичик шикилар ягъунин ва абуруз баянар кхьинин ашкъи кутурди Имам Исламович тирди рикIел хкидай. Каспийскдин аялрин интернатдин кIвалахдикай марагълу материалар а вахтара Вирисоюздин чIехи журналрани газетра кхьизвай. “Илим ва дин” (1-нумра, 1976-йис) журналда адан мухбир В.Хазарова “Чилел ихьтин къуллугъ ала” кьил ганвай чIехи макъалада кхьенва: “Имам Исламович Аслановаз гьакI акъвазун чидач, аял чIавалай чир хьанач. “КIвалахдин вахт” лугьудай гафариз ада фадлай са манани хгузвач. Лап яргъалди вичин лекцийрин конспектрал машгъул хьайитIани, пака инсанрин вилик экъечIна ийидай суьгьбет гьазурайтIани, газет-журналдиз макъала кхьиз хьайитIани, вичи теснифнавай шиирдин цIарариз кихлигиз хьайитIани, цIийи повесть туькIуьр хъийизвайлани, ада гьи чIавуз кIвалахзаватIа, гьи чIавуз ял язаватIа, кьил акъатдач…”
Ихьтин келимайри чи рикIел маса шагьидвилерни хкизва. Тажидин Мегьамедова мукьвал-мукьвал, Имам Исламович кьилеваз, чеб сиягьатриз фейи чкайрикай суьгьбетдай. Кеферпатан Кавказда Каспийскдин интернатдин сиягьатчияр, край чирдайбур, тефей пIипI амайди хьиз туш.
Имам Исламовичан рикI хайи тIебиатдал гьикьван алайтIа, заз чун санал Самурдин тамуз ва Ахцегьиз сиягьатриз фейилани акуна. ТIебиат ада ктаб хьиз ачухдай ва кIелдай хьиз жедай.
Гьавиляй адан саки вири эсерарни (шиирарни, гьикаяярни, повестарни, очеркарни) уьмуьрдиз ва гьакъикъатдиз гьакьван мукьва я. “Баркаллу инсанар”, “ТIвар кхьенвай сят”, “Лагь, дагълар”, “Лепейрин патав”, “Таран пешер” ва маса ктабра гьатнавай эсерри зи гафар субутзава. Ктабрин тIварарайни гьа кар аквазва. Критик Шихзада Юсуфова (гьадани и интернатда кIелна) Имам Асланован гьикаятдин эсеррикай кхьенва: “Виридалайни вилик, Асланован ктабар кIелайла, писателди вичиз хъсандиз акур, вичи гьисс авур кIвалахрикай кхьизвайди аквазва. Яни писатель уьмуьрдин гьахълувилиз вафалу я. Адан гьевес уьмуьрдай я…”
Эхь, ихьтин бажарагърин иеси тир чи дуст, чIехи алим, шаир, гьакаятчи, публицист ва художник. Адан ирс чав гума.
Мердали Жалилов
