Къайда вуч я? Словарда кхьенва:  са вуч ятIани кьилиз акъудунин тегьер, гьал, жуьре… Къайдаяр гзаф ава.  Уьмуьрдин къайда-уьмуьрдин тартиб хьиз я заз. Уьмуьр­дин дуьзвал, дигайвал, туькI­вейвал, къу­лайвал…

Чун, советрин девир акур инсанар, гьеле аялзамаз, сифтегьан клас­с­ра амаз, октябрятрин жергейра аваз, саналди, са къаст, са рехъ, са фагьум-фи­­кир, са ге­лежег аваз, тербияламишзавай.

Чахъ са суварар, са шадвилер, пашманвилер, са программайрай кIел­завай школаяр, вузар, санал ял яза­вай пансионатар, сагъарзавай больницаяр (пулни гун тийиз), са стадионар, концертрин залар авай… Са аптекайрай дарманар къа­чузвай… Чи уьмуьрдин къайда гьахьтинди тир. Исятда авай несилриз ахварайни таквадай хьтин…

1962-йисуз школа акьалтIарна, заз, амай вири жегьилриз хьиз, кепекни пулни таганмаз, Советрин Армиядин жергейриз эвер гана. Чахъ, вири жегьилрихъ, Ватандин вилик са “буржи” — аскервилин къуллугъ авай.

Дуствал (идалай чIехи къуват ва девлет же­да­ни?) вирибуруз сад хьиз багьа тир. Ихьтин уьмуьрдин къайдадал чун вири рази тир, бахтаварни тир! А бахтаварвал а йисара чи аялрал (гадайрал, рушарал) атай тIварарай­ни ак­вазва: Све­та, Вера, Надежда, Любовь, Азиз, Гуьзел, Мегьри­бан, Игит, Къагьриман, Азад, мад ва мад тIварар…­

Гьа чIавуз анжах мектеб акьалтIар­навай жегьилди кхьенвай цIарариз яб гун:

Ватан, зун ви накьвадин са кIус ятIа,

Ви паквал хуьн эгер зи намус ятIа,

Ви лекь яз зун хкаж жеда кьилел ви,

Ви кард хьана ацукьда зун гъилел ви…

* * *

КъекъечI, цифер, къекъечI, цифер,

Рехъ це ислягь лифериз!

Рехъ це гатфар, бахт тухудай

Зи накьваркай гъетериз…

* * *

“Рекьер” шиирда а чIаван чи Ватандин къамат жегьил аскердин вилерай икI аквазва:­­

Дагълар, квевай къакъат жедач,

Амма вучда кьисметди вун тухвайла?­

Вучда вуна, вилик яргъи

Яргъал рекьер атайла?

 

Зун къекъечIна куь ценеривай

Гзаф, гзаф яргъариз.

Шумуд дагълар гьалтна мад зал,

Гьахьна шумуд вацIариз?

 

Волгади заз, Самурди хьиз,

Кьеб эчIяна гимидин.

Урал дагъди кьабулна зун,

КIвале хьтин имидин.

 

Къекъвена зун кьил авачир

Кустанайдин дуьзенра.

Хкаж хьана хам шиверал

Къазахвидин уьзенгра.

 

Амударья хъуьрена заз,

Гьяркьуь хьана Самарканддин базарар.

Къацу хьана зун паталди

Ташкентдин бульварар.

 

Хкажна  зун булутрив кьван

Памир дагъдин къуьнери.

Чпел зи рикI ацукьарна

Нурек вацIун эквери.

 

Зун гъетерал ашукьарна

Небитдагъдин буругъри.

Мажбурна кIир маса къачуз

Сумбар вацIун балугъри…

Вири шиирар “Билбил базардал” (ДКИ, 2007-й)  ктабдай къачунва.

Им чи сад тир Ватандин шикил тир. Виринра виридаз къулайвал, багъривал жагъизвай. Вирида виридан жаваб гузвай. Мегер ихьтинди чIуру къайда тирни?..

Гьайиф, вахтар алатунивай и къайдайрик буь­тI­руьк, чуьруьк, гъибет, гъуруш кутадайбур артух хьана. И кардин кьиле сифте акъвазайбурни, марифат, уьлкве, дуьнья чукIуруниз рехъ гайибурни чпи “инсандин ихтиярар, азадвилер хуьзва” лугьудайбур ва абуруз амадагвал авур къе­цепатан (Америкадин, Англиядин, Франциядин, Германиядин) махсус къуллугъар я. “Демо­кратия”, “плюрализм”, “самоуправление” ва икI мадни винелай гьакьван михьибур, къенибур хьиз аквазвай ширин гафарин къалпагъра аваз чи обществода, иллаки мефтIер чурун тавунвай аял­ринни жегьилрин юкьва миллетчивилинни, гъибетчивилинни, къайгъусузвилинни, пехилвилинни, эхирни, акьал­тIай душманвилин агъу чу­кIурна. И карни, тарихда малум тирвал, Н.Хру­щеван­ “къуьруьгъуьм” (“оттепель”) лугьу­дай­да­лай башламишна. Ада цайи тумари ХХ асирдин 90-йисара лап гужлу бегье­рар гъана. Уьлкведин, партиядин, гьукумдин кьилизни гьа агъуди тIу­шун­на­вай къуватар атана, абуруни акьал­тIай та­раш­чийрин гъиле туна вири важа­рар…­

Чи уьмуьрдин виликан вири къайдаяр инсандиз ва инсаниятдиз аксибур хьиз, тапанбур хьиз, зибилханадал гадариз жедай амукьаяр хьиз къалуриз алакьна. Неинки общество, уьлкве, ин­сан­дин къилих, мефтIер, ахлакь, ацукьун-къарагъу­нин вири къайдаяр чу­кIуриз алакьна. ХХI асирдин­ инсан, ХХ асирдив гекъигайла, вири жигьетрай (зегьмет тешкилунин, чирвилерин, алакьунрин ва икI мадни) виликди фидай чкадал саки 70 йи­­-сан кьулухъди, са бя­­зи месэлайрай гьатта юкь­­ван виш йисарин авамвилин къатариз хутахна­…

Чи уьмуьрдин къайда гила гьихьтинди я? Ама­ни чахъ сад тир уьлкве, экономика, мумкин­вилер, сад хьтин умудар, рекьер, ниятар ва икI мадни?

Вирибуруз сад тир са затI ама — пул! Манат! Виш дуст ваъ, са манат хьурай лугьузва ги­ла! Чан чун ваъ, “чан жув” лу­гьузва гила! “Зи кIвал — зи къеле! Квахьрай амайбур”, лугьузва гила. Кьилдин рекьер, машинар, тIуь­нардай, ял ядай, сагъардай чкаяр хьанва гила! Гьатта государстводин наградаярни, пишкешарни сифте нубатда чиновникринбур, анжах гьабурунбур хьанва.

За гагь-гагь фикирда: югъ-йиф зегьмет чIуг­ваз, зегьметдин гьекьерни кфар — саданбур, анжах­ столрихъай буйругъар гуз, гьавизрани гьамамра­, яхтайрани ресторанра, къумарбазрин кIвалера йикъар-йифер рекьизвайбуруз — кефер хьанва!

“Зун кIвалахиз ваъ, буйругъар гуз халкьнавайди я”, лугьузва абуру. Ингье квез гилан уьмуьрдин “цIийи” къайдаяр!­

Чи Ватандин вири кар алай девлетар а “кьегьалрин” хсусиятдиз эл­къуьр­­нава. Абуруни чпин хушуниз кIан хьайивал ишлемишзава. Россиядин чIехи пай заводринни карханайрин,  мяденрин, чилерин иесияр къецепатан ампаяр хьанва! И йикъара (3-июндин пакамахъ) “Россия-24” каналдай “Бесогон-TV” — авторвилин программадай къалурай рекъемри ва шикилри акьуллу гьар садан кьил элкъуьрдай. Анжах виждансузрини ватансузри ахьтин крарал дамахда.

Им яни бес халис ватандашрин уьмуьрдин къайда? И кар паталди тирни чи къагьриман бубайри Ватан патал акьван чанар, ивияр харж авурди? Акьван магьрумвилериз таб гайиди?

Чун яшамиш жезвай къайда гьихьтинди ятIа  и йикъара (7-июнь) телеканалрай уьлкведин Президентдихъ галаз кьиле фейи “ачух рахунрини” къалурна. Адетдин кесиб, секин, инсандиз  яратмишдай уьмуьр тухун чина санани къайда яз амач. Жанавурарни хипер санал ала. Мегер ихьтин къаришмада къайда жеда жал?

Ни гьихьтин жаваб гудатIа, заз чидач. Амма авай хьтин “къайдайри” — пулдин агъавили чун дуьз терефдихъ ба­­жагьат акъудда. Инсан затIуниз — ма­са гуз, маса къачузвайдаз элкъуьрна куьтягьнава. Ни гьикьван къачудатIа, нихъ вуч амукьдатIа, мад гьихьтин “цIийи” къайдаяр майдандиз хкведатIа (хкидатIа), фикирдиз гъун четин я. Фагьум-фикир, акьул-камал, гьахъ-адалат вилик акат тавуртIа…

Мердали Жалилов