СССР хьтин гьайбатлу государстводин тIвар кьурла, капиталистрин чандиз хаф ядайди тир. Адан эхиримжи йисар, гьайиф, рикIелай тефидайбур хьана.
Ихтилат физвай йисара уьлкведин кьиле Л.И.Брежневахъ галаз санал кьуьзекрин еке десте авай. Чпи лагьайтIа, женнетдани гьат тийидай хьтин шартIарай ва къулайвилерай акъатун, чеб-чпин хушуналди экъечIун гьич фикирдизни гъизвачир.
Бахт бедбахтвилин гуьгъуьналлаз къведа лугьудайвал, а командадик квайбур сад-садан гуьгъуьналлаз чпин эбеди дуьньядиз хъфенай…
Эхирни, кьисметди пелел чIехи ярж алай, винелай акунризни пайгар М.С.Горбачев лугьудайди хкяна. Кхьена вилик эцигнавай чарар галкIун тавуна кIелдай касди. Ам кьилиз атайла, халкьдиз сифтедай далуяр чухвай кьван регьят хьанай . Чанда жегьт авай жегьил регьбер я лугьуз, шадвилерни авунай. Яваш-яваш цIийи “вождь” вичин къуллугъдин яцIа гьатиз эгечIна. Халкьарни гьа — къе пака, Аллагьди гайитIа, чаз къулайвилер артух жеда лугьуз, умудлуни тир.
…Гьа йисара, нубатдин сеферда хуьре авайла, йикъан рагъдандихъ хьиз заз ЧIехи-чай вацIун къерехда сейрдиз экъечIнавай яшариз залай хейлин чIехи тир зи хуьруьнви Селим муаллим акуна. Ам пенсияда авай. Адахъ галаз санал акъудай вахт чаз, жегьилриз, уьмуьрдин университетар хьиз жедай. Къени къуьл хьтин, рикIени мецел са ихтилат алай итим тир. Зарафатрални адан рикI алай.
Жуван ериш дегишарна, за ам галайвал гьерекатна. Вичизни акунвай зун къвезвайди.
Адет хьанвайвал, сифте чна хизанар, кIвалер-къар, къуншияр, район тупIалай авуна. Са арадилай, Селим муаллим фикирлу хьанвайди акуна заз. Адан рикIик са вуч ятIани квай. Къалин рацIамрин кIаникай гъамлу вилер килигзавай заз.
— Чан хва, чи чIехи уьлкведин кьилиз гила атанвайди чанда къуват авай жегьил итим я, ахьтинди чна яргъалди вилив хвенай, — экечIна суьгьбетдик агъсакъал. Йисар къвез физва, ингье 2-3 йис алатнава, амма дегиш хьанвай затI-матI аквазвач ман чина? Ви фикир чириз кIанзавай заз, яраб алакьдатIа адалай чи халкьдин дуланажагъда регьятвилихъ юзунар тваз?..
За артухан итIи-битIийра тIуб экъуьрнач. “Хьун лазим я, Селим муаллим. М.С.Горбачев гьар патахъай лигим хьанвай инсан я, ада хейлин вахтунда Ставропольский крайкомдин сад лагьай секретарвилени кIвалахайди я”, — жаваб гана за.
Агъсакъалдиз за гайи жаваб бегенмиш тахьайди гьиссна за.
— Вун заз жегьил яз амайди аквазва, хва. За хабар кьур хьтин суалриз ви къуллугъдини са артух фикир гуз тун тавун мумкин я. Вун бейкеф туштIа, пенсияда авай кьуьзуь касдиз яб це. Вазни ван хьанвай гафар я: итимни паб са фургъундик квай балкIанар я лугьуда. Эгер абур гьар сад санай физ хьайитIа, эхир гьихьтинди жедатIа малум я. Хизанда, иллаки къуллугъдин рекьяй, итимди кьенерар папан ихтаярда тунал сергьят эцигун чарасуз шартI я. Эгер итим япалух ятIа, ам тамамдиз “йифен кукупIдин” (папаз ада “кукупI” лагьанай) гъиле гьатдайдал шак алач. Папа гьалда рехъ. За вакай сир яз хуьзвач, виридаз ачухдиз аквазва: Горбачеван туьтуьх “йифен кукупIдин” гъиле ава. Абурун хизанда, папал алукь тавуна, итимдивай камни бажагьат къачуз жезва. Заз чиз, вак кучуднавай чкани гьа ина ава. Хизанда итим итимдин, паб папан чкадал хьун лазим я. Мисал авайди я: йифен кукупIди йикъандаз кIуф яда. КIвале авай папаз вичин пIипI тайинариз тежедайдавай уьлкведиз регьбервал гуз?..
За цавариз ялварзава, къуй зун гъалатI хьурай лагьана. Амма и физвайвал фейитIа, чи нехир хтанва, хва. Алай гьалди тестикьзавайвал, уьлкведин эхир пехир жеда…
Селим муаллим кис хьана, адан экуь суфатдиз гъамлу шикил атанвай…
Инал зи рикIел 2018-йисан мартдиз центральный телевидениди Горбачевазни адан уьмуьрдин юлдаш Раисадиз бахшна гайи передача хквезва.
Вири вахтунда анай Михаил Сергеевичак регьбервилин са лишанни квачирди ва ам хкажнавай дережадиз эсиллагь лайихлу туширди къалурзавай. Юкъуз кIвалахал гьазурай документар ада няниз кIвализ гваз хкведай. Йифиз Раиса-ханумди гъилелай авуна, вичин жуьреда туькIуьр хъувурла, абуруз рехъ ахпа ачухдай. Им адет хьанвай абурун хизанда.
Жегьилри ихьтин беябурчивал а чIавуз бегьем аннамишзавачир, амма дигмиш хьанвай, уькIуь-цуру дадмишнавай агъсакъалриз хабар хьанвай. Халкьдиз, кандуда кьиф къугъвайла, уьлквени авачиз амукьайла, ахпа аян хьанай.
ЧIехи аяндар Селим муаллимди мадни са фикир заз лагьанай:
— Меркезда мугьманда авайла, чи райондай тир вуздин машгьур са тарихчидин сивяй фикир желбдай ихтилат ван хьана заз: «Адольф Гитлеран чапхунчияр Москвадив агакьайла, адан гъилибанри СССР-дал гъалиб хьанвайдай гьисабнай. Дяведилай гуьгъуьниз и чIехи уьлкве идара ийидай месэлаяр гьялун патал санал кIватI хьанай. Гитлера хабар кьунай: «Квез чна муьтIуьгъарай чIехи уьлкве квелди къудратлу ятIа чидани?» Жавабар гьар жуьрединбур хьана, амма регьбер-фашист абурун фикиррал рази хьаначир.
— “Ваъ, — лагьана ада, вичи жавабни хганай, — И.В.Сталин хьтин уьтквем рухвайралди. Чна Урусатда мад ахьтин кьегьалар пайда техжедай хьтин политика тухвана кIанда…”
Селим муаллимди алава хъувуна:
— Заз аквазвайвал, чи душманрилай гила чпиз кIандайвал ийиз алакьни ийизва. Сталинав гекъигдай хьтин кас гьеле Россияда хьанвач. Адан чкадал атанвайди, чан хва, рагьметлу генералиссимусдин кикекни квайди туш. Имарат адалатлу хьун патал бине мягькемди хьана кIанда…
Эхь, гьуьрметлубур, рагьметлу Селим муаллимдиз Горбачеван “йифен кукупI” — адан папан уюнбазвилерикай хабар хьанвай… Атана а югъ чи кьилел. “Нехирни хтана…”
Ви сурал, муаллим, сувабрин гьамбар хкаж хьурай! Вун чи рикIера эбеди яз амукьда…
Азедин Эсетов, Дагъустандин халкьдин духтур
