СССР-дин 100 йисан юбилей мукьва хьурдавай зун дерин фикиррик акатзава. Яраб ам амай­тIа, чIехи сувар къе чи халкьари гьикI шад, тешкиллу гьалара къарши­ла­миш­дайтIа; инсанар гьихьтин бахтлу уьмуьрдив яшамиш жезвайтIа; уьлкведин, вири дуьньядин гьалар, акунар, къамат гьихьтинди жедайтIа?..

Заз чидай гьал, яни за кьатIузвайвал, социализмдин лагерь хейлин гегьенш ва къудратлу, капиталдин ампаяр зайиф хьанвай. Чун агалкьунралди виликди физвай. ЧIехи Советрин Союзни Китайдин Халкьдин Республика сад тир, дуьньяда ислягьвал хуьнин, гьахълувилин адалатлу сиясат тухузвай шартIара гьар сана миллетрин, уьлквейрин арада къизгъинвилер, дявеяр хьуниз, империалистриз маса государствойрин къенепатан крарик векъи­даказ къаришмиш хьуниз, хуькуькьуниз рехъ гудачир. Са вагьшидивайни, са ягьсуздивайни гьич ампни ийиз жедачир. Чи къуват-къудрат, яшайиш, виликди финин еришар, чIехи агалкьунар акваз, эхиз, сакIани тежез, линпI хьана, пехилвиляй ацIранцIар акъатиз, илис хьанвай…  Дуьз фикиррал алай миллионралди, миллиардралди инсанар вири дуьньяда къе гьайиф чIугваз ама.

СССР чукIурун вири алемдин майданда лап чIехи тахсиркарвал, гьам къецепатан, гьам къенепатан буржуазиядин, социально-классовый чIулав къуватрин душманвилин гьерекатрин акьалтIай туькьуьл, зегьерлу нетижа я. Государстводин къурулуш дегишарун (переворот) саки муьжуьд йисуз (1985-1993) кьиле тухвана лугьуз жеда. Массовый информациядин  центральный такьатар контрреволюциядин трибунадиз элкъуьрна. Абурай датIана инсандин зегьле ракъурдай тапарар, лагълагъар чукIуриз, чи Ватандин, советрин тарих анжах чIулав рангаралди къалуриз, зурба деятелар, кьиле хьайи ксар-регьберар кьацIуриз, русвагьиз, квачир тахсирар кутаз хьана. Капиталдин азгъун алемдихъ вуч аватIа, вири Советрин Союз терг авунал желб­навай. СССР аваз хьайи 70 йисузни къецепатай чуькьуьн, басмишун, басрух гун,зайифариз алахъун датIана аваз хьана.

Тарихдиз вил вегьейла, аквазвайвал, Англияди виликрайни датIана Урусатдиз акси, душманвилин сиясат тухуз хьанай. Ри­кIел хкин 1853-1856-йисарин Крымдин дяве. 1854-йисан августдиз Англиядинни Франциядин гимияр Петропавловск-Камчатскийни кьаз алахънай. Амма урусрин аскерри душмандин рекъвериз вижевайдиз чуькьвенай. ЯтIани гилани квал ква, эсер жезвач хьи, жезвач. Англиядин къецепатан политикада “восточный вопрос” лугьудайда кьетIен чка кьазва. Урусатди Балканрани Мукьвал тир РагъэкъечIдай пата тухузвай сиясатдиз Англияди аксивалзавай. Гагь Туьр­киядик, гагь Япониядик футфа кутазвай. 1917-йисан 23-декабрдиз лагьайтIа, Англиядини Францияди Советрин Россиядин аксина яракьлу интервенция тешкилунин гьакъиндай икьрардал къулар чIугуна. 1918-йисан мартдиз Англияди Мурманскдиз десант вегьена, гьа йисан августдиз Архангельск, гьакIни Закавказьедин ва Юкьван Азиядин бязи районар кьуна, Советрин Россия пайи-паяр ийиз чалишмиш хьана. И чIулав мурадар, къастар империалист ампайрихъ къени ама. А чIехи, къудратлу Советрин Союз чукIу­риз хьайила, гила чпивай Россияни вучиз пайи-паяр ийиз жедач лугьузва абуру. Гьам къеце­патан, гьам къенепатан душманар гзаф хьана­.

Уьлкведин, партиядин кьилиз атай Горбачев гьакъикъатда хаин, зегьметчи халкьдин душман яз хьана. ИкI тирди гзаф делилри, чешмейри, ксари тестикьарзава.

Буржуазный контрреволюцияди советар, рабочийринни лежберрин гьукум, общественный самоуправленидин вири жуьреяр, общественный хсусият, халкьдин майишатдин сад тир, битав комплекс, плановый къурулуш терг­на. Гзафбуруз чир хьанва хьи, “демократиядин”,  Россиядин гьукуматди экономикадин по­литика 1992-йисалай США-дин кьиле авайбурун, МВФ-дин экспертрин буйругъдалди кьиле тухузвай. ЧIехи держава тарихда сифте­ яз адан кьиле авайбуру къецепатан мо­­но­по­лийрин кIвачерик вегьена, ам саки ко­ло­ния­диз­ элкъуьрна. Им лугьуз тежер хьтин чIе­­хи тахсиркарвал я! Уьлкведа къайдасузвал, ришветбазвал, ичкибазвал, наркомания, чалке­чир­вал — РагъакIидай пата чаз багъишай­ “ивирар” гьатна. СССР чукIурайдалай инихъ са къат­да хкажзавай къиметар я, гьакI — къени!­ А кьил авач. Къе уьлкведин девлетрин 50% ан­­жах­ са процент ксарин гъиле ава лугьузва­. Ина гьихьтин социальный гьахълувал хьурай?!

СССР чукIурнаватIани, РагъакIидай пата Россиядин Федерация, адан зурбавал, ресурсар, девлетлувал чеб патал еке хаталувал яз гьисабзава, Украинада цIай туна, Россия зайифариз, алакьайтIа, пайи-паярни ийиз алахънава. Евросоюз, НАТО гегьеншарунин метлеб РагъэкъечIдай патан Европадин ва маса уьлквеяр туькьуьнун я.

СССР чукIурун законсуз кар тирди ихьтин делилри тестикьарзава: 1922-йисан Союзный Договор, гьакI 1991-йисан 17-мартдиз тухвай вири халкьдин референдумдин нетижаяр (Союз амукьун патал 76,4 процентди сесер ганай) тахьай мисал авунвайди туш. 1991-йисан 8-декабрдин Беловеждин гафар-чIалар (сговор) — им Ельцинанни, Кравчуканни Шушкевичан госхаинвал я. Адахъ закондин къуват авайди туш. Вучиз лагьайтIа, чеб “демократар-либералар” я лугьузвай бязибуру 1991-йисан РСФСР-дин Верховный Советдин 12-декабрдиз хьайи сессиядал Беловеждин икьрар гуя тестикьарайди  я лугьузва. Им таб я. Бязи газетри, чешмейри шагьидвалзавайвал, Верховный Советдин 250 члендикай а сессияда иштиракайди 147 кас я. Хьана кIанзавайди тир 167 кас. Ида къалурзава хьи, анал кьабулай къарар законсузди, вичихъ къуват авачирди  я. Союзный са республикани СССР-дин составдай (в законном порядке) экъечI­навайди туш. ГьакI хьайила, лугьуз жеда хьи, СССР чукIурай­да­­лай инихъ алатнавай 31 йисан къене чи халкьар, вири инсаният тапарринни гьиллейрин гьуьмеда — цифеда яшамиш жезва.

Советрин Союз, адан авторитет, къудратлувал, Яракьлу Къуватрин гужлувал США-диз вири дуьньяда агъавализ кIан хьунин, НАТО-дин иштагьрин, чапхунчивилин гьерекатрин аксина мягькем сенгер тир. Къе, чIехи Советрин Союз амачирла, а чIулав къуватри дуьньядин майданда тухузвай тегьердиз килиг! Америкади вичин кьацIай, ивидай рчанвай тIуб сух, хуькуьр тийизвай чка авач. СССР-диз, Югославиядиз, Афгъанистандиз, Иракдиз, Ливиядиз вуч авунватIа килиг! Хак акъатнава, лап ягьсуз, хшка хьанва ампаяр.

Ягьсуз, хшка жезвайди я къарши пад зайиф­ хьайила. Чаз са чIавузни, са девирдани зайиф, усал жедай ихтияр авач — гьам эко­­номи­кадин, гьам военный, гьамни руьгьдин ва садвилин рекьерай. СССР-дин вахтунда ибур вири авай. “Гужлу, гьахълу идеяяр гваз экъечI­замай кьван гагьда инсанар къуватлу я”, — кхьенай Австриядин духтур ва психолог, психоанализдин теория арадал гъайи Зигмунд Фрейда (1856-1939). ЧIехи, гьахълу, адалатлу­ идеяйрихъ халкьар, вилаятар, уьлквеяр сад ийидай къуват ава. Чазни чун гьинихъ, гьихьтин рекьяй виликди физвайди ятIа, халкьар агъадай, инанмишардай, чун  къуватлу ийидай дуьзгуьн идеяяр, камаллу идеология гьамиша герек я. Горбачеван хьтин лагълагъар, тапарар, алдатмишунар, амалдарвилер — ваъ.

Гьар гьикI ятIани, СССР амайтIа, къе чун ви­ри сад, къуватлу, къудратлу, халкьарин ду­ланажагъни хъсанди тир. Украинада ихьтин чIуру вакъиаяр жедачир. Уьлкве, вири рес­пуб­ликаяр, экуь, ачух рехъ акваз, виликди фидай.

Ш.Шихмурадов