Тербиядин месэлайрай
Акьалтзавай несилдиз тербия гунин асантди тушир кIвалахда са мус ятIани вирида гъалатIриз рехъ гайиди я. Ингье абурукай 10 гъалатI.
Сад лагьай гъалатI — мад кIан жедач лагьана хиве кьун. “Эгер вакай заз бегенмиш жедайди тахьайтIа, заз вун мад кIан хъжедач”.
Диде-бубайрин фикир
Куь гьи тIалабунин патахъай хьайитIани, аялри вучиз мукьвал-мукьвал гьуьжетарда? Белки, абуру и кар чаз хъилерай ийизва. Бес вуч ийин? Абуруз акьуллу хьуниз эвердани? Аялриз чIехибуру лугьузвай гафарин ван къвезвач эхир. Къурху гудани? И кардини мад таъсир хъийизмач. Ихьтин дуьшуьшра гзафбуру чпин жуьредин “асул алат” ишлемишзава: “Мад дидедиз вун кIан хъжедач”. И гафар чакай гзафбуру мукьвал-мукьвал тикрарзава.
Психологрин фикир
Жуван бицIек мад кIан хъжедач лугьудай гаф тербиядин лап къуватлу такьатрикай сад я. Адет яз, и къурхулувал кьилиз акъатзавач. Аялри лагьайтIа, фашалвал лап хъсандиз гьиссда. Са сеферда алдатмишуналди, куьне яргъал вахтуналди аялдин патай ихтибар квадарун мумкин я — бицIекди куьн тапарардай инсанар хьиз кьабулда. Гьавиляй, икI лагьайтIа, хъсан я: “Заз вун, гьикI хьайитIани, кIан жеда. Амма вуна вун тухузвай тегьер заз бегенмиш туш”.
Кьвед лагьай гъалатI — къайгъусузвал. “Ваз вуч кIандатIани ая, заз къайгъу туш”.
Диде-бубайрин фикир
Гьуьжетар ийиз, нервияр чIуриз, бицIекдиз са вуч ятIани субутариз, чандал вучиз гуж акьалдда? Аялдиз вичин месэлаяр вичиз гьялиз чир хьана кIанда. Куьрелди, аял чIехи яшдин уьмуьрдиз гьазурна кIанда. Къуй адакай фад масадалай аслу туширди хьурай, чун лагьайтIа, секинвиле турай.
Психологрин фикир
Вич квел машгъул ятIа, квез къайгъу тахьун аялдиз садрани къалурун герек туш. Куь къайгъусузвал гьисс авунмазди, ада ам гьикьван “гьакъикъиди” ятIа ахтармишиз эгечIда. Гзаф дуьшуьшра аялди и къайгъусузвал нагьакьан крар авуналди ахтармишда. Ада куьне чIуру крарай вичиз туьгьмет ийидани, ийидачни гуьзетда. Гьавиляй гьакI тIвар патал къайгъусузвал къалурунилай аялдихъ галаз дуствилин алакъаяр тайинариз чалишмиш хьун хъсан я. Им аялди вич тухузвай тегьердилай куьн эсиллагь рази тушир дуьшуьшдизни талукь я. Месела, икI лагьайтIа, жеда: “Ваз чидани, и месэлада зун вахъ галаз эсиллагь рази туш. Амма заз ваз куьмек гуз кIанзава, гьикI лагьайтIа, заз вун пара кIанда. Ваз мус герек хьайитIани, завай меслят къачуртIа жеда”.
Пуд лагьай гъалатI — кьадарсуз кIеви истемишунар авун. “Вуна за лагьай крар авун лазим я. Вучиз лагьайтIа, зун кIвале кьилин кас я”.
Диде-бубайрин фикир
Аялри, са рахунни алач, чIехибурухъ яб акална кIанда. Им тербия гуна виридалайни важиблу къайда я. Артухан рахунриз яб гана виже къведач. Аялдин 6 йис тамам хьанвани, я тахьайтIа, 16 йис — и кар важиблу туш. Яни, аялриз кьезилвилер гана, хала-хатурвилер авуна виже къведач. Акси дуьшуьшда абур кьамал акьахда.
Психологрин фикир
Аялри са вуч ятIани вучиз ийизватIа, а кардин гъавурда абур чарасуз яз акьун лазим я. Кьадарсуз кIеви истемишунардай тербиядин къайдайрин гъавурда аял гзаф дуьшуьшра акьадач. Адаз ам вердишарун хьиз аквада. Чун патав гвайла, аялди тапшурмишнавай вири крар рахун тавуна тамамарда. Амма патавай къекъечIнамазди, вири къадагъаяр адан рикIелай фида. КIеви истемишунрилай инанмишвал хъсан я. Гереквал аваз хьайитIа, икI лугьуз жеда: “Исятда вуна за лугьузвайвал ийида, нянихъ лагьайтIа, чна вири месэлаяр секиндаказ гьялда”.
Кьуд лагьай гъалатI — аялар кстахарун. “Аквадай гьаларай, и кIвалах за кьилиз акъудда. Зи аялдихъ ам тамамардай къуватар гьеле авач”.
Диде-бубайрин фикир
Чун чи аялдиз вири крар ийиз гьазур я. ГьикI лагьайтIа, адаз гьамиша виридалайни хъсан шейэр къачуна кIанда эхир. Аялвал лап куьруь девир я, гьавиляй ам гуьзелдини хьана кIанда. Чахъ бицIекар вири четинвилерикай ва хуш текъведай крарикай хуьдай къуватар ава. Аялдин гьи гуьгьуьл хьайитIани, кьилиз акъудиз гьамиша хуш я.
Психологрин фикир
Кстахарнавай аялриз уьмуьрда гзаф четин жеда. Авай са аял гьамиша диде-бубадин кIанивилик хвена виже къведач. Гележегда и карди гзаф кьадар месэлайрал гъун мумкин я. Инанмиш хьухь, диде-бубайри аялдин рекьелай гьатта гъвечIи къванни алудуникди, ада вич бахтлуди яз гьиссдач. Идаз акси яз аялди вич куьмексузди ва текди яз кьатIуда. “И кар жува тамамариз чалишмиш хьухь. Эгер тахьайтIа, за ваз ашкъидалди куьмек гуда” — ингье рушав ва я гададив камаллудаказ эгечIзавай жуьрейрикай сад.
Вад лагьай гъалатI — илитIнавай роль. “Зи аял зи виридалайни хъсан дуст я”.
Диде-бубайрин фикир
Аял чи уьмуьрда кьилинди я. Ам ахьтин гъавурдик квайди я хьи, адахъ галаз вири крарикай рахаз жеда. Халис чIехиди хьиз, ам чи гъавурда акьазва.
Психологрин фикир
Чпин диде-бубайриз бегенмиш хьун патал аялар вири кIвалахар тамамариз гьазур я. Диде-буба и дуьньяда абур патал виридалайни кьилин инсанар я эхир. Аялар гьатта, чпин итижрикай таяр-туьшерихъ галаз рахун тавуна, чIехибурун асантбур тушир дердийриз гьахьиз гьазур я. Амма и вахтунда абурун хсуси дердияр гьял тахьана амукьзава.
Ругуд лагьай гъалатI — пулдинди. “Гзаф пул — хъсан тербия”.
Диде-бубайрин фикир
Пулдин такьатрин дарвал авайвиляй чавай жуван аял гьатта кстахаризни жезвач. Гьавиляй адаз кIани шейэр къачун тавуниз, аялдал куьгьне парталар алукIуниз мажбур жезва ва икI мад. Гафуналди, чахъ гзаф пул авайтIа, чакай идалай хъсан диде-буба жедай.
Психологрин фикир
КIанивал пулдихъ маса къачуз жедач. Гьакъикъат гьа ихьтинди я. Гзаф дуьшуьшра пулдин кьитвал авай хизанри чпин аялрихъ са куьнин патахъайни дарвал тахьун патал вири чараяр аквазва. Амма аялдин бязи игьтияжар ва гуьгьуьлар кьилиз акъудиз жезвач лагьана, куьне намусдин азабар эхун лазим туш. Гьакъикъатда кIанивал, кинер, саналди тир къугъунар ва санал азад вахт кечирмишун аял патал куь пулдин киседилай хейлин важиблу я. Эгер вири патарихъай килигайтIа, аял пулуни ваъ, ам куьн патал виридалайни хъсанди хьуни бахтлу ийизва.
Ирид лагьай гъалатI — кьадарсуз еке планар. “Зи аял музыкадал, шикилар чIугунал, спортдал машгъул жеда. За адав вичин мумкинвилер квадариз тадач”.
Диде-бубайрин фикир
Хейлин чIехибурухъ аял вахтара халкьдин гьар жуьре алатрал къугъваз чирунин ва я хъсан спортсмен хьунин мурадар авай, амма абурухъ ихьтин мумкинвилер авачир. Ингье гила диде-бубайрин кьилин мурад аялриз виридалайни хъсан образование гун я. Аялриз и кар кIанзавани ва я кIанзавачни — им важиблу туш. Вахт алатайла, абуру чIехибурун чалишмишвилериз къимет гуда.
Психологрин фикир
Гьайиф хьи, бязи вахтара аялри диде-бубайрин алахъунриз къимет гудач. ЧIехибурун хиялра авай вижевай гележег аялрихъ талукь тир кеспидал машгъул жедай ашкъи эсиллагь тахьуникди чкIизва. ГъвечIи яшда авайла, аялди чIехибуруз яб гузва, ахпа лагьайтIа, абурун кIанивилин кьефесдай экъечIунин мураддалди аялди вичелай алакьдай вири жуьрейралди разисузвал малумариз эгечIзава. Гьавиляй, аялдиз герек ва менфят авай кIвалахар тапшурмишдайла, адаз хсуси крар патал са тIимил вахт тазни рикIелай ракъурмир.
Муьжуьд лагьай гъалатI — кьадарсуз тIимил кинер. “Теменар ва маса тавазивилер аял патал акьван важиблу туш”.
Диде-бубайрин фикир
Хейлин чIехибуру гьисабзавайвал, аялвилин яшда кинери гележегда четин месэладал гъун мумкин я. Куьрелди, са къужахламишунарни, теменарни герек туш — идалай герек маса крар гзаф ава.
Психологрин фикир
Гьи яшда аваз хьайитIани, аялриз кинер кIанда. И вахтунда абуру чеб кIанибур хьиз гьиссда, аялрин чпин къуватрин инанмишвал артухарда. Амма рикIел хуьх: чIехи пай дуьшуьшра кинер аялдиз вичиз кIан хьун лазим я. Аялрал жуван кIанивал активвилелди илитIмир. И карди ам квевай къерех авун мумкин я.
КIуьд лагьай гъалатI — куь гуьгьуьл. “Ихтияр авани ва я авачни? Им гуьгьуьлдилай аслу я”.
Диде-бубайрин фикир
Гзаф дуьшуьшра кIвалахда татугайвилер, хизанда пис рафтарвилер авайла, чIехибуру чпин хъел аялрилай алудзава. Хейлинбур инанмиш я хьи, и кардихъ са хаталувални авач. Ахпа аялдиз патав атун теклифун ва фадлай хиве кьунвай (къугъвадай затI) маса къачун бес я. ИкI вири крар туькIуьда.
Психологрин фикир
Диде-бубайри аялриз абурун хъсан крари чеб шадарзавайди, писбуру пашманарзавайди къалурун лазим я. Идани уьмуьрдин ивиррин дурумлувал авайвилин гьакъиндай аялрин кьатIунунар яратмишзава. ЧIехибуру къе, чпин эгоизм ва гуьгьуьл себеб яз, аялдиз са вуч ятIани ийидай ихтияр гузватIа, пака лагьайтIа, гьа и кIвалах къадагъа ийизватIа, ам анжах са кардин гъавурда акьада: за вуч ийизватIани, метлеб авач, кьилинди дидедихъ хъсан гуьгьуьл хьун я. Амма квевай жув дегишариз тежезвайди гьисс авуртIа, виликамаз аялдихъ галаз икьрар (меслят) хьайитIа, хъсан я: “Гьа икI, захъ хъсан гуьгьуьл авайла, ваз кIандай вири крар ийидай ихтияр жедач. Пис гуьгьуьл аваз хьайитIа, залай гъил къачуз (кIевивал тийиз) чалишмиш хьухь”.
ЦIуд лагьай гъалатI — аял тербияламишун патал кьадарсуз тIимил вахт хьун. “Гьайиф хьи, вун патал захъ эсиллагь вахт авач”.
Диде-бубайрин фикир
Гзаф диде-бубайрихъ кIвалахал къайгъуяр къалин я. Амма абур чпин азад гьар са декьикьа аялрихъ галаз кечирмишиз чалишмиш жезва: бицIекар аялрин бахчадиз ва школадиз тухузва, аялар патал тIуьнар гьазурзава, абурун парталар чуьхуьзва, аялриз герек вири шейэр маса къачузва. Аялар чеб а кардин гъавурда акьун лазим я хьи, диде-бубайрихъ чпихъ галаз къугъвадай ва я абур са квел ятIани машгъулардай вахт авач.
Психологрин фикир
Гзаф дуьшуьшра чIехибуру асант гьакъикъат рикIелай ракъурзава — эгер аял ханатIа, ам патал вахтни жагъурна кIанда. Эгер аялдиз гьамиша чIехибурун патай вич патал вахт авач лугьудай ван къвезватIа, ада чара инсанрикай вичиз мукьвабур жагъурда. Гьатта куь югъ декьикьайриз пайнаваз хьайитIани, нянихъ, гьич тахьайтIа, са зур сятда аялдин кроватдин патав ацукь, адахъ галаз суьгьбет ая, аялдиз мах кIела. Куьне саймишун ам патал иллаки важиблу я…
Нариман Мамедов, журналист-педагог,
РД-дин культурадин лайихлу работник
