Милли руьгьдин арш

Мегьамед  Мегьамедович  Гьа­жиевакай  — чIехи алимдикай ва чIехи инсандикай марагълу келимаяр чи илимдинни медениятдин, тарихдинни литературадин векилри гзаф лагьанва. Зи фикирар за гьабурун ма­наметлебдал бинеламиш­зава.

Заз ам гьакI са чIалан алим хьиз ваъ, чIехи лингвист, фольклорист,  тарихчи, литературадин критик, публицист, таржумачи ва мадни маса терефрин бажарагъар ганвай кас хьиз я. Чи дагъларикай гьим кьакьан я лагьайвалди, Базар-Дуьзидин тIвар кьада. Алимрикай вуж зурба я суалдиз садлагьана жаваб гуз жедач. Зи гьисабрай, Мегьамед Мегьамедович чи милли вири алимрин буба хьиз я.  Ада чи халкьдиз гьеле 1950-йи­суз багъишнавай тек са “Урус ва лезги чIа­­ларин словарь” къачуртIани, алимдин къагьриманвилин ярж гьихьтинди ятIа, са уьтери чир жезва. А ктабда урус чIа­лан 35000 гафуниз лезгидалди баянар ганва. Са касди ихьтин каталог (гафарин биографияр) кхьенвай чарар кIватIун регьят кIва­лах туш.

Мегьамед Гьажиеван баркаллу рехъ адавай тарс къачур Унейзат Мейлановади, Букар Талибова, Ражидин Гьайдарова, Агьмедуллагь Гуьлмегьамедова, Гьахъверди Рамалданова давамарна, алай вахтунда Фаида Гъаниевади, Къурбан Акимова, Саимат Юзбеговади, Нариман Абдулмуталибова, Майрудин Бабаханова давамарзава. Чи милли мектебар, милли чIалал ашукь вирибур жуьреба-жуьре гафарганрин чешнейралди таъмин я лагьайтIа жеда. Яни чIалан илимдин бинеяр арадал атанва.­

М.Гьажи­е­ван словардиз ганвай сифте гафуна (редактор Гь.А.Аликберов) къейднавайвал, “…лезги чIа­лан словарар туь­кIуь­рунин кIва­лах гзаф кьу­лухъ галама, белки, анжах г­ила башла­­­мишнава лугьуз­ жеда. Чна гузвай и словарь и карда вичин кьадардалди эвелимжи еке кIва­лах яз гьисабиз жеда…”

М.Гьажиеван кIвалахдин важиблувиликай А.Г.Гуьлмегьамедова лагьанвай келимаярни фикир желбдайбур я: “И мукьвара мад се­ферда зун, М.М.Гьажиеван уьмуьр­дин ва илимдин ирс кIватIиз, РАН-дин ДНЦ-дин ИЯЛИ-дин гъилин ха­­тIарин фондунин материалрихъ галаз таниш жез фена. Ана зи фикир Мегьамед Гьажиева 1947-йисан 5-январдиз Дагъус­тандин радиодай гайи “За гьикI кIелнай?” кьил ганвай текстини вичел желб­на. Аялриз­ талукьарнавайди ятIа­ни, ам алай вахтундани гзаф терефрихъай маналуди я. И кар фикирда кьуна, а текст чна газетда гун теклифзава…”

А.Гуьлмегьамедован теклиф кьилиз акъуднай. Макъала “Лезги газетдин” 1997-йи­сан 16-майдин нумрада чап­нава. А чIа­валай инихъ 25 йис алатнава. Чи кIел­за­вай­бу­рун гъилериз, винидихъни къейднавайвал, хей­лин цIийи словарар атана. Абурун жергеда пуд паюникай ибарат А.Г.Гуьл­мегьамедован “Лезги чIалан словарь”         (25 000-далай гзаф гафар аваз), М.Б.Бабаханован “Лезги чIа­лан словарь” (35 000 гаф аваз), “Урус ва лезги чIа­ларин словарь” и мукьвара, РАН-дин ДНЦ-дин ИЯЛИ-дин къуллугъчийри гьазурна, чапдай акъуд­навай, “Лезги ва урус чIала­рин словарь” (40 000 гаф) ава… Яни чIалан илим вилик физва. М.Гьажиева кутур рекье алимрин цIийи дестейри женг чIуг­вазва.

Алимди вичин чIехи кIвалах тамамардайла, адал гьикьван азиятар акьалтайди ятIа, винидихъ тIвар кьунвай макъалада лагьанва: “1931-йисуз Дагъустанда пед­институт ахъаяйла, адан кьвед ла­гьай  курсуниз гьахьна. И чIавуз зи 34 йи­салай виниз тир, заз еке хизан авай, жувак ­чахутка кваз, азарлу тир. Пединститут а вах­тунда домкадрода (гилан сельхозакадемияда — М.Ж.) авай. Шегьер­дай аниз 3 километр ава. Зун гьар юкъуз кIва­чи-кIвачи гьаниз физ-хквез хьана…

Гьа чIавалай за лезги чIалал кIва­лахиз башламишна. Сифте урус чIа­лай учебникар, газетдиз ма­къалаяр перевод ийиз хьана, ахпа жува бязи учебникар кхьиз башламишна. Институт куьтягьайла, зун илимдин ахтармишунардай институтда илимдин къуллугъчивиле тайинарнай…”

Илим чирунин важиблувиликай алимди гена лагьанва: “ГьакIан рахадай чIал чир хьун бегьем туш. ЧIа­лан законар, адан алатай девир, адан къене жедай дегишвилер чирна кIанда. ЧIала гзаф интересни гьалар ава, са гафар  терг жез, масабур арадал къвезва, са  формаяр масабуралди дегиш жезва…”

Ихьтин тестикьаруни чIалахъ галаз алакъада авай кIвалахрал машгъул гьар садан хиве гьатзавай­ жавабдарвиликай лугьузвачни  бес!

Алимдин еке нуфуздикай, ада масабуруз авур таъсирдикай  илимрин доктор, профессор Ражидин Гьайдарова рикIел хкизвайвал, илимдин рехъ уьмуьрдин кар яз хкя­гъунал руьгьламишайди рагьметлу Мегьамед муаллим я. “Адакай зи илимдин кIвалахрин руководитель хьана. Ада Унейзат Мейланова, Назир Агьмедов ва маса алимарни майдандиз акъудна…” Мегьамед муаллимди чIалан илимда кутур рекьяй къе викIегьдаказ Агьмедуллагь Гуьлмегьамедов хьтин ва гзаф маса бажарагълу жегьилри гьерекатзава”, — къейднай Р.Гьайдарова. (Килиг: “ЛГ”-дин 1992-йисан 29-октябрдин нумра). М.Гьажиева лезги чIал ахтармишунихъ, ам илимдин рекьелди къайдадик кутунихъ галаз санал лезги милли журналистика, печать арадал атуникни лайихлу пай кутуна. Тарихда гьатнавайвал, алимди чи милли газетдин редакцияда жавабдар секретарвиле ва таржумачивиле кIва­лахай йисар Ватандин ЧIехи дяведин ва адалай гуьгъуьнин лап четинбур тир. А чIавуз газет “Со­циа­лизмдин пайдах” тIвар алаз акъатзавай. Газетдин материалрин чIе­хи пай таржумайрикай ибарат жезвай. Халкьдив вахт-вахтунда фронтдай ва далу патай дуьз информация агакьарна кIанзавай. И везифа баркаллувилелди кьилиз акъуднай.

Мегьамед Гьажиева, Гьажибег Гьажибеговалай, Алибег Фатахо­валай алатайла, гьакьван важиблу жа­вабдарвал вичин хивез къачурдал шак алач. И кар фикирда кьуна­, чи газетдин редакцияди 2000-йисалай инихъ милли чIал хуьнин, маш­гьур авунин, виликди тухунин карда лайихлувилерай чи мухбирриз гун патал Мегьамед Гьажиеван тIва­рунихъ галай махсус премия тешкилнава. А чIавалай инихъ алат­навай девирда 23 кас алимрив, муаллимрив, журналистривни писателрив и премия агакьнава. Премиядин пулдин кьадар екеди туш­тIани, адан манадин чIехивили чи кхьизвай ксар мадни цIийи агал­кьун­рал руьгьламишзавайдал шак алач.

Мегьамед Мегьамедовичан экуь къамат эбеди авунин лишан яз, адан тIвар хайи Мегьарамдхуьруьн 1-нумрадин юкьван школадиз ва куьчедизни ганва.

Лезги чIалан хазина амай кьван гагьда Мегьамед Гьажиеван тIвар, ирс амукьда. Адан ирсиниз гьи­кьван мукьва хьайи­тIа, гьакьван чунни къуватлу ва савадлу жеда…

Мердали Жалилов