1980-йисар. Зи стхади Новосибирск шегьердин университетда математикадин факультетдин преподавателвиле кIвалахзавай. Адахъ са кафедрада Къуба патай аялзамаз етим хьайи Халил лу­гьудай лезги итимни галай. Детдомдай ам кьисметди Новосибирск шегьердиз акъудна. Къуллугъдин рекьяй ам еке де­режайрив  агакьна. Адакай шегьердин исполкомдин председатель хьана. Рагьметдиз фейидалай кьулухъ адан тIвар­цIихъ Новосибирскда са куьче яна, адаз гуьмбетни эцигна. Халил Халилов зурба кас хьайиди ашкара жезва. Адан рикIи ватандихъ гьикI ялзавайтIа, завай талгьана акъвазиз жедач.

Са сеферда стхади, Новосибирск шегьердай хкведайла, Халилазни вичихъ галаз хуьруьз хтун теклифна. Ада гайи жавабди зи рикI атIанай:

— Завай хквез жедач, зи лезги стха. Эгер зун хтайтIа, завай зи ватан ахкунин “бахт” къачуз хъжедач — зи рикI пад же­да­. Вуна куь хуьряй Къуба пад аквазва лугьузвай. Эгер вавай жедатIа, куь хуьряй, Къуба патахъ элкъвена, зи тIварцIи­хъай и ватандин чилиз, кьил агъузна, икрам ая. Гьам заз ви патай къимет эцигиз тежедай савкьат я…

Ватандин ЧIехи дяведин вахтунда зи хайи халу Шарафудин есирда гьатайла, кьисметди ам Стамбул шегьердиз акъуд­на. 1968-йисуз чи чIехи диде Хади­жат ви­чин хциз мугьман хьана. Ам ше­гьер­дин гуьрчегвилел гьейран яз амукьна…

— Я чан бала, Шарафудин, — лагьана дидеди, — икьван гуьрчег Стамбул ше­гьер­да, мусурманрин юкьва, азандин ван­ни япара аваз  яшамиш хьун — им бахт тушни мегер?

— Диде, Стамбул гьакьван гуьрчег шегьер я лугьузвани вуна? Вун ягъалмиш я, диде чан. Зун тахьай Европадин са уьлквени амач жеди. Кьве гьуьлуьн (Каспийдинни ЧIулав), арада авай Кавказдилай иер чка и дуьньядал алайди туш. Кавказдани Дагъустан виридалайни гуьрчег я. Дагъустандани — чи Самур вацIун дере. И дередани — чи кьер, кпул яд, фан яд, къарасуяр, булахар… Са га­фуналди, чи Гилийрин хуьр виридалайни гуьрчег я. Аял вахтар, куьгьне хуьруьн шикилар вилерикай карагайла, заз фир-тефир чка сал жеда…

Гьар са касдиз вичин ватан виридалайни гуьрчег, багьа я. Им тIебиатдин къа­нун я. Эхь, зи хайи ватан Гилияр заз ви­ридалайни гуьрчег яз аквазва. Ватан — им чи гьар садан диде я. Диде-ватандиз вафалу хьун — чи гьар садан пак тир буржи.

Алай вахтунда чи диде-ватан Россия лугьуз тежер кьван четин гьалда ава­. НАТО-дини ЕС-ди, США кьиле аваз, Россиядин сергьятрив чпин базаяр ­эци­гу­налди, гьелбетда, чи гьукуматдик къур­­­хулувал кутазва. Ихьтин муракаб шартIара вири халкьди Ватанди малумарнавай махсус серенжемдин тереф хвена кIанзавай чкадал Россиядин бязи агьалияр маса уьлквейриз катзава. Катнавайбуру чпин эхир квелди куьтягь же­датIа, эсиллагь аннамишзавач.

“Ватандин къадир гъурбатда чир же­да”, — лугьузва чи лезгийрин мисалда.

Гьукумат тIуьр ватандин бязи “игитар” — чубайсар хьтинбур Ватандай катунин, бязи жегьилрини армиядикай кьил къакъудунин кьилин себеб инсанпересвилинни ватанпересвилин гьиссер чандик кужум тавунин, ивидик ватанпересвилин руьгь тахьунин нетижа я.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара Советрин Союздин халкьари къалурай ватанпересвилин руьгь алай девирдин агьа­лийрихъ, гьайиф хьи, амач. Ам гьиниз фе­­на? ЦIранани, я тахьайтIа чилиз ацахь­нани?.. Себебар — кьуьк ядай кьванбур.

Сад лагьайди, советрин девирда  школайра пионерринни комсомолрин тешкилатар кардик квай. Классра старший пионервожатыйдин куьмекдалди  вожатыйри суварриз талукь сборар тухудай, аялриз инсанвилинни ватанпересвилин гьиссер кутадай суьгьбетар ийидай. Дружинадин сбор тухудайла, отряддин вожатыйри рапортар гудай. Аялриз “Ленинан весияр кьиле тухуз гьазур яни?” лагьай суал гайила, абурун “чун гьамиша гьазур я!” жавабди гьар садан руьгь хкаждай.

Гила ихьтин крар амач. Комсомолдин собранийрал аялрин че­тин, жаван вахтунин месэлаяр гьялзавай. “Четин” аялар дуьз рекьел хкиз ча­лишмиш жезвай. Советрин Союз чу-кIурна, гьадахъ галаз  пионерринни комсоморин тешкилатарни квахьна.

Муаллимрихъ, совхозрин работникрихъни рабочийрихъ галаз вацра садра политзанятияр тухузвай. Гьанрал дуьнь­я­­дин гьалар веревирдзавай. Алай и четин вахтунини гьа  ихьтин тарсар тухун истемишзавачни  бес?!

Телевизордай гузвай гьи передача кIантIани хьуй, адак са гьихьтин ятIани на­сигьат хьун лазим тушни? Амма гьич са­найни насигьатдин затIни аквадач. “Давай поженимся”, “Мужское, женское”, “Модный приговор”, “На самом деле”, “Пусть говорят” ва маса передачаяр къачун. Гьихьтин тербия, насигьат ква абурук?  Къалурзавай кинофильмайрикайни гьакI лугьуз жеда.

Зирзибилдин передачаяр насигьат квай передачайралди эвез авуртIа, кутугай кар жеда.

Мад са кар. Россия хьтин коррупцияди буьнжуькьарзавай уьлкве и дуьнья­дал алач жеди. Яшайишдин гьи хел къачуртIани,  риш­ветбазвал вини дережада ава. Эсиллагь дуьньядал татанвай аялризни документар туькIуьриз, “материнский капитал” къачун — им вуч лагьай чIал я?!

Са 4-5 йис вилик зун Махачкъа­ладин центральный больницадиз аватнай. Ана ийизвай ихтилатар пенсия туькIуь­рунин патахъай выпискадиз гузвай пулунин кьадардикай тир. На лугьуди, риш­вет­чивал чи Конституциядин къанун я.

Советрин Союздин девирдани бязибуру гьукумат  куквари хьиз незвай. Са бязи “ферлибуру” тIвар патал чпин веледрикай “отказной” кхьиз, абур чпин бу­байринни дидейрин тIварарихъ язавай. Ахпа кьуьзуьбур кьейила, абурун пенсия “отказнойриз”  хквезвай. Имни гьич: “етимрин” 18 йис хьайила, закондалди абуруз кIвалер гана кIанзавай. КIвалерин чкадал абуру миллион манат пулар вахчуна. Миллиондин са пай кьиле авайбуру чпиз тазвай. И кар ни ийизвай? Ришвет къачуз, гьа кьиле авайбуру — социальный хилен работникри. Низ дерт авай, эгер “етимрин” “ферли” диде-бубаяр “ферсуз” диде-бубайрал хъуьренни хъийизвачиртIа.

Эхь, гьа ихьтин аламатар себеб яз, абурун инсанпересвални ватанпересвал чилиз ацахьна.

Париждин тавханайрилай жуван ватанда къазма хъсан я. Къазмайрикай  тав­ханаяр авун патал чи ватанэгьлийри уьмуьрдин “нукьсанар” дуьздал акъудун патал женг чIугуртIа, чи жегьилрин ивидини яваш-яваш ватанпересвилин  гьиссер кужум хъийидайдал шак алач. Чи барукаллу тарихни чIурукIа къалуриз, русвагьиз туна виже къведач.

Фазила Абасова