Тарихдин гьакъикъатдихъ галаз гьуьжетун гьакIан кIвалах я. Гьикьван кьуьруькар акъудайтIани, тапан цIийи чинар кхьиз, вакъиайриз маса рангар гуз алахъайтIани, тарих, алатай вакъиайрин метлеб, нетижа гьа сад яз амукьда.
Гзаф кьадар чешмейрай, тарихдин вакъиайрин иштиракчийрин рикIел хкунрай, ктабрай чизвайвал, Урусатдин халкь, кьушунар, машгьур инсанар себеб яз, дуьньядин гзаф уьлквеяр лукIвиликай, залуквиликай, къаюмвиликай хкатна, кьилдин пачагьлугъриз элкъвена, халкьариз азадвал, аслу туширвал акуна, чпин кьисмет чпи гьялдай мумкинвал хьана. Гьайиф хьи, къе Урусатди чеб патал авур гьерекатар, къурбанд авур чанар, гайи кьван куьмекар рикIелай ракъурзавай пачагьлугърин регьберар, халкьар ава. Гьатта, чиз-чиз, душманвал ийизва.
Урусатди ва Советрин Союзди дуьньядин халкьариз рикIин михьивилелди, жумартвилелди, вич патал галайвилер истемиш тийиз, хъсанвилер авур тарихдин мисалар гзаф я.
СССР-ди дуьньядин майданда тухвай ислягьвилин, дуствилин, интернациональный сиясат себеб яз, хейлин халкьарин мулкарал сифте яз аслу тушир государствояр арадал атана. Абурук Монголия, Украина, Белоруссия ва масабур акатзава. 1991-йисуз уьлкведа арадал атай гьалар себеб яз, Россияди Украинадизни Белоруссиядиз тамамвилелди аслу туширвал багъишна. Европадин уьлквейрин колонийрив азадвилин нур агакьна.
Китай, Вьетнам, Кореядин Халкьдин Демократвилин Республика, Индия, Греция (ам 1821-йисуз Россияди туьркверикай азаднай), Алжир, Куба, Израиль, Ангола, Мозамбик кьилдин пачагьлугъар мягькем хьунин кардани СССР-дин-Россиядин роль екеди хьана. Им къе “агрессор я” лугьузвай Россиядин патай агакьнавай пишкешар тирди гьич рикIелни хкиз кIанзавач. СССР-дин, Россиядин кьушунри, аскерри чна винидихъ тIварар кьунвай саки вири уьлквейрин азадвал патал женгер чIугуна.
Къе Россиядиз акси акъвазнавай, жуьреба-жуьре къадагъаяр эцигунин рехъ кьунвай, Украина яракьралди, пулдин такьатралди таъминарзавай Швейцариядизни Франциядин лукIвиликай азад жез куьмек гайибур урусар я. 1804-йисуз Суворов кьиле авай кьушунди Франциядин армия кукIварна ва Швейцариядиз адакай хкечIдай мумкинвал яратмишна. Гьанлай инихъ Швейцарияди са дяведани иштиракнач. Амма гила, США-дин, Евросоздин истемишунриз килигна, Россиядиз акси сиясат тухузва.
1812-йисуз Урусатдин кьушунри Наполеонан армияр кукIварайла ва 1945-йисуз Яру Армияди, советрин халкьди Гитлеран Германиядал, фашизмдал гъалибвал къазанмишайла, Европадин, Африкадин, Азиядин гьикьван халкьар нацистрикай азад хьанатIа лугьун герек къвезвач. Тарихди и жигьетдай вири чпин чкайрал эцигнава. Гьа са вахтунда хейлин уьлквейри чпин кьилдин, аслу тушир пачагьлугъар тешкилна. Абурук са вахтара чи дустар тир, гила тамам душманриз элкъвенвай Чехия, Словакия, Болгария, Македония, Албания, Польша ва масабурни акатзава.
1945-йисуз США-дихъ ва Великобританиядихъ галаз икьрардин рухунар кьиле фидайла, Иосиф Сталинан терефдарвал себеб яз, магълуб хьайи Германиядиз вичин пачагьлугъ хуьдай мумкинвал ганай. 1990-йисуз Горбачева авур кар анжах хаинвилинди хьана. Ада ГДР-ни ФРГ сад хъжедай сиясат тухвана. Къе Германиядин кьиле акъвазнавай Шольца Россияди чеб патал авур хъсан крар тахьайдай кьазва, Украина яракьралди таъминарзава, Россиядиз акси сиясат тухузва.
Эгер чна 1956-1957-йисар рикIел хкайтIа, СССР-ди Великобританиядин, Франциядин аслувилик квай ва Израилдихъ галаз женг чIугвазвай Египетдиз вичин аслувал хуьн патал куьмек ганай. 1967-1974-йисара Египет мад кIеве гьатна. Израилди адал хабарсуз вегьена ва хейлин чилер кьуна. СССР-дин куьмек тахьанайтIа, арабрин гьалар лап татугайбур жедай. Нетижада Египетдихъ вичин пачагьлугъ хуьдай мумкинвал хьана.
1975-йисуз Советрин Союздин къаришмишвал ва куьмек себеб яз, Анголадини вичин аслу туширвиликай малумарна.
Аквазвайвал, Россиядин вири тарихди са кардин гьакъиндай шагьидвалзава: гьукумдин кьиле вуж хьанатIани, государстводи маса уьлквейрин аслу туширвилин, халкьариз ва миллетриз чпин кьисмет чпи гьялдай ихтияр аваз хьунин сиясатдал амална. Эхиримжи виш йисара ада дуьньяда къуватдин са шумуд центр авай дуьнья арадал гъун патал кIвалах тухвана ва къени гьа и сиясатдал амалзава.
Гьайиф хьи, ихьтин жуьредин сиясат тухудайла, ада вичин игьтияжар, итижар кьулухъ таз хьана. Эгер Россияди Великобританияди хьтин сиясат тухузвайди тиртIа, дуьньядин са пай Россиядик кваз жедай ва уьлкведин халкьарни, Саудовдин Аравиядин шейхер хьиз, девлетрин юкьва жедай.
Эхирдайни анжах къейд хъийиз кIанзава, дуьньядин гзаф уьлквеяр, халкьар Россиядиз эбеди буржлу я, чпиз авачир государствояр тешкилиз, лукIвиликай азад жез, аслу туширвал малумариз, азад халкьар жез куьмекар гайи. Ихьтин галайвилер, пишкешар рикIелай алудун дуьз туш. Чка-чкадал, “Россия агрессор я” лугьуз, лагълагъар авун гьич кутугнавач. Россия гьамиша ислягьвилин къаравулда хьана ва къени ада и кар давамарзава. Россия муьтIуьгъариз, пайи-паяриз кIанзавайбуруз чир хьун герек я: чи уьлкведи, халкьари ахьтин сиясат садрани кьабулдач.
Нариман Ибрагьимов
