Етим Эминан шиирра чаз эхирдалди ачух тахьанвай сирер гзаф ама. Гьабурукай сад шаирди “терг” гаф вуч манада аваз вичин яратмишунра ишлемишнайтIа, гьа кар я.
М.Гьажиевани Б.Талибова туькIуьрна, 1966-йисуз чапдай акъудай лезги чIаланни урус чIалан словарда “терг” гафуникай кьве жуьредин глаголар арадал къвезвайди къалурнава: “терг: терг авун — уничтожить, губить (кого-что-л.); терг хьун — погибать; исчезать, выводиться”. Яни “терг авун” — им лезги чIала “са затI, кукIварна, тахьай гьалдиз гъун” лагьай гаф я.
Са бязибуру “терг” гаф араб чIалай лезги чIалаз атанвай гаф я лугьузватIани, ахьтин гаф, вичихъ “тахьай гьалдиз гъун” келимадин манадиз мукьва мана аваз, я араб, я туьрк, я фарс чIалара авач. Ахьтин гаф чаз я даргийрин, я аваррин, я лакрин чIаларайни гьатнач. Лезги “терг” гафунин манадиз ва фонетикадиз мукьва тир “терг” гаф табасаран чIала, “тарг” — агъул чIала, “терг” — будух чIала, “тарг” рутул чIала ава. И карди “терг/тарг” гаф чна винидихъ тIварар кьунвай ва такьунвай гьабуруз мукьва чIалар вичикай арадал атай умуми дегь заманадин чIала хьайиди къалурзава.
Къенин йикъалди чапдай акъатнавай Е.Эминан вири шиирра санлай 12 сеферда “терг” гаф гьалтзава.
Мисал патал лугьун, шаирдин яратмишунрин кIватIалра чапнавай “Алкьвадар гьажи Абдуллагь эфенди кьейила” тIвар алай шиирда “терг” гаф гьалтзавай ихьтин бенд ава: “Ваз Аллагьдин рагьметар хьуй, чаз играми азиз Устад,/ На и дуьнья терг авуна — им Халикьдин эмир хьанва…”
Мадни, вич шииррин кIватIалра чапна, ашкара тир “Серминазахъ галаз суьгьбет” тIвар алай шиирдани “терг” гаф авай ихьтин бенд гьалтзава: “Айиб ая, ви гьуьрмет за хайитIа,/ Вун тергуна маса касдиз фейитIа,/ Гужуналди зун бубади гайитIа,/ Ахпа ам я эхир-дуван, Невжеван…”
Шаирдин и кьве бендининни манайрай аквазва хьи, абура авай “терг авун” глаголдин мана чаз чизвай, М.Гьажиеванни Б.Талибован словарда къалурнавай “авачир гьалдиз гъун” келимадин мана туш. И бендера “терг авун” глаголдихъ “туна фин”, “гадарна фин” келимайрин манайриз мукьва мана ава.
И карди чна мисал патал гъанвай бендера “терг авун” глагол, гъалатI яз, маса глаголдин чкадал кхьенвайди къалурзава. Адан чкадал хьунухь герек тир глагол жагъур хъийиз акьван четин туш. Вучиз лагьайтIа, “тун” ва “гадарун” гафарин метлеб авай гаф туьрк чIалара “терк” гаф я, вич фарс чIала авай “тарк” гафуникай арадал атанвай. А чIалара “терк/тарк” гафунихъ лезги “тун” ва “гадарун” гафарин манаяр ава. И карди чун винидихъ къалурнавай Эминан бендера “терг” гафунин чкадал “терк” гаф кхьин герек тирдан фикирдал гъизва. Ихьтин фикирдихъ мадни къуват жезва, эгер чна рикIел хкайтIа, лезги шиирар араб гьарфаралди кхьизвай Эминан девирда лезги чIала авай “г” ва “к” сесер арабрин са гьарфуналди къалурзавайди тир, абурун чIала “г” сес ва абурун алфавитда гьахьтин сес къалурдай гьарф тахьуниз килигна.
Чи фикирдалди, Эминан къедалди чапнавай шиирра “терк” гаф “терг” гафуниз элкъуьнин себеб араб гьарфаралди шаирди кхьенвай “терк” гаф чIурукIа кIелна, кириллицадин гьарфаралди лезгийриз чидай, амма вичиз маса мана авай “терг” гаф хьиз кхьин я.
Инал са бязибуру лугьун мумкин я, бес низ чида, белки, фарс чIала авай “тарк” гаф лезги чIала “терг” гафуниз элкъвенвай жеди. Кардин кьил акI туширди къалурзавай делил лезги чIала ама. Профессор А.Гуьлмегьамедован словарда къалурнавайвал, лезги чIала “терки салат” келима ама. (Шаир М.Бабаханова туькIуьрай словарда и келима санал, “теркисалат” гаф хьиз кхьенва.) Профессорди “терки салат” келимадин мана “капI бегьем тийизвайди” келимадин мана хьтинди я лугьузва. Гьахьтин келима С.Сулейманан “Амач хьи” тIвар алай шиирдин цIарарани ава: “ТIвар мусурман — терки салат,/ Чин бегьем чуьхуьз амач хьи…”. Табасаранрин чIалан гафарганра лезги чIала авай “терки салат” келимадиз ухшар “таркисалат” ва агъулрин гафарганра “таркусалат” гафар ава. И пуд халкьдинни чIалара авай саки са жуьредин келимайрин бинедин мана “кпIар авун гадарайди” келимадин мана я: инал “салат” гаф “капI”, “терки/тарки” гаф “гадарайди” лагьай чIал я, вич “терк/тарк” гафуникай — и суффиксдин куьмекдалди арадал атанвай. И карди — къени чи чIала “терки салат” келима хьуни Эминан девирда лезги чIала “терк” гаф, вичихъни “тун” ва “гадарун” гафарин мана аваз ишлемишзавай, хьайиди шагьидвалзава.
Чна авунвай ахтармишунри къалурзавайвал, Эминан чапнавай вири шиирра санлай 12 сеферда гьалтзавай “терг” гаф, кьве сефер квачиз, вичихъ “тун” ва “гадарун” гафарин мана авай “терк” гаф хьиз кхьин герек я. Яни чара-чара манаяр авай “терг” ва “терк” гафар шаирдин яратмишунрин кIватIалар туькIуьрайбуру какадарна, кириллицадин гьарфаралдини са жуьреда “терг” гаф хьиз кхьенва. А гафар са жуьреда кхьин дуьз туш, вучиз лагьайта, “терг авун” глаголдихъ “авачир гьалдиз гъун” келимадин, “терк авун” глаголдихъ “туна фин” келимадин манаяр ава.
Гьайиф хьи, и мукьвара Дагъустандин гьукуматдин чапханада акъуднавай “ЦIувай куз тахьай цIарар…” тIвар алай, виче классикдин икьван чIавалди ашкара тир вири шиирар ва гила гьат хъувунвай цIийи 7 шиир авай кIватIалдани “терк” гаф, “терг” гаф хьиз, чIурукIа кхьенва. Амма идалай кьулухъ Эминан шиирра “терк” гаф кхьидайла, гъалатI авуна, ам мад “терг” гаф хьиз кхьин тавун, чи гафарганрик чIехи шаирди ишлемишай а гаф “терк” гаф хьиз кухтун, чаз чиз, лезги филологрин буржи я…
Мансур Куьреви
