(Эвел — 46-нумрада)

Ахцегь райондин Хинерин хуьр, и дередин амай хуьрерив гекъигайла, эпиграфикадин гуьмбетралди девлетлу я. Гьеле XX асирдин 70-йисара алим Амри Шихсаидова тарихдин са шумуд чешме винел акъуднай. Абурун арада XII асирдиз талукь куфи хатIуналди авунвай кхьинар алайбурни авай. Мукьвара чаз и хуьряй икьван чIавалди садазни малум тушир мад са гуьмбет жагъана.

Ихтилат Угъларияр тIвар алай магьледа авай Мурад Давудован кIвалин цлак квай 37×21 сантиметрдин кьадардин къванцикай физва. Куфи хатIуналди авунвай 4 цIарцIикай ибарат текст прямоугольникдин кIалубда тунва (1-шикилда). Таржума авурла, малум жезвайвал, текстина Агъавал анжах Аллагьдиз хас ва Мугьаммад (Аллагьдин патай салам ва салават хьурай вичиз) адан Векил тирди къейднава. Текстинин эхиримжи — Аллагь патал зегьмет чIугвазвай касдикай раханвай пай — кIелиз хьанач.

Къейд ийин хьи, и чешме юкьван виш йисарин арабрин каллиграфиядин гьакьван иер чешне я. Къванцел гьар са гьарф атIанвай тегьерди и кар кьилиз акъудайди (каллиграф)­ устад пешекар тирдакай лугьузва. ХатIунин кьетIенвилер фи­кир­да кьуртIа, и гуьмбет тахминан XII-XIII асирриз талукьди я.

Гутумрин хуьре Хийирбег Меликован кIвалерихъ галай сала 103x55x10 сантиметрдин кьадардин сурун къван ава. Адал авунвай кхьинрин бязи паяриз хасаратвилер хьанва. Амма анал вуч кхьенватIа, чавай кIелиз хьана: сурун къванцел Къуръандин “ал-Курси” аятдин текст ала. Куфи хатIунин кьетIенвилер ахтармишайла,  якъин жезвайвал, кхьинар тахминан XIII-XIV асирра авунвайбур я. Яни и надир гуьмбетди Гутумрин хуьр XIII-XIV асиррани авайдан гьакъиндай шагьид­валзава. Чи фикирдалди, и къван алай мулкарал виликдай­ куьгьне сурар экIя хьанвай. Девирар къвез,  алатиз, агьалийри­ и чкайра кIвалер эцигна.

Луткунар сур тарих авай хуьрерикай сад я. И кар хуьруьн куьгьне мискIиндин цларик квай, чпел куфи хатIуналди авунвай кхьинар алай XI-XIII асирриз талукь къванерини тести­кьар­зава.

Хуьруьн вини кьиле авай сурара чкадин агьалийрин арада машгьур Мусадинни Исадин пIир ава. Риваятдай малум жезвайвал, Мусани Иса са девирда хуьре Ислам дин чукIу­рунал машгъул хьанай. И пIирен къене 124x55x7 сантиметрдин кьадардин сурун къван ава. Адал сулс хатIуналди авунвай 6 цIарцIикай ибарат кхьинар ала:

Таржума:

“1). И сур…

2). бахтлу шагьиддин, гъил къачунвай (Аллагьди),

3). рагьметдиз фенвай, мукьва хьанвай

4). регьимдиз Аллагьдин, Абд

5). ар-Рагьмананди, Исадин хцинди я

6). — абуруз кьведазни Аллагьди багъишрай.

7). Тарих: [8]73-йис”.

Гьижрадин 873-йис 1468-йисан 30-июлдиз гатIунна ва 1469-йисан 19-июлдиз акьалтI хьана. Къейд ийин хьи, къванцел тарихдиз талукь рекъемар атIанвай къайда Дагъустандин­ эпиграфикадиз хас туш. Адет яз, XIII асирдал къведалди Дагъ­ларин уьлкведин мулкарилай жагъанвай эпиграфикадин­ чешмейра тарих рекъемралди ваъ, кхьинралди къейдзавай.

Чи фикирдалди, ихтилат физвай чешмедал авунвай кхьинар мусурманрин деятелдин хциз талукьди я. Винидихъ чна къейд авурвал, халкьдин арада и пIир “Мусадинни Исадинди” яз сейли я. Яни, вичин тIвар пIирез ганвай Иса тахминан XV асирдин эвел кьилера яшамиш хьана.

Ялахърин хуьре Шагьмегьамед Мегьамедован кIвале кхьинар атIанвай, прямоугольникдин кIалубдин, иердиз туь­кIуьр­навай 55x38x4 сантиметрдин кьадардин къван ава  (2-шикилда).

Ла­гьана кIанда, ам безетмишнавай къайда тахминан XVIII-XIX асирриз талукь я. И делил виликдай Са­мур де­­ре­дай жа­гъанвай, гьа и къайдада безетмишнавай тарихдин гуьмбетри тес­тикьарзава. Къванцин къерехар тирвал прямоугольникдин кIалубда аваз нехишар авунва. Адан къене­ агъа кьилени вини кьиле са цIарцIикай ибарат тир текстер ава. Таржума авурла, якъин хьайивал, абур кьведни Къуръан­дин сурайрай къачунвай аятар я. Къванцин юкьва (центрада) кьуд цIарцIикай ибарат кьилдин текст гьалтзава. Насх хатIу­налди авунвай кхьинрин таржума ихьтинди я:

“1). Агъа-Ширин ва Гьажи

2). — Ширинбеган рухваяр.

3).Ширинбег ва Мугьаммад-Керим

4). — Мугьаммадан… Тарих гьижрадин 1120-йис”.

Гьижрадин 1120-йис 1708-йисан 22-мартдиз гатIунна 1709-йисан 11-мартдиз акьалтI хьана.

Къейдна кIанда, им Ялахърин хуьряй жагъанвай араб кхьинар ва тарих алай виридалайни сур чешме я. Асул текстинин мана ва къван туькIуьрнавай къайда фикирда кьуртIа, виликдай ам чкадин “Мегьреванар” тIвар алай тухумдай тирбурун кIвалин цлак квай. Текстина гьалтзавай тIварар алай итимар”Мегьреванрин” тухумда авай. И тIварар чаз гьакIни Ялахърин хуьруьн агьалийрин гьахъ-гьисабдиз талукь 1850, 1865, 1873 ва 1886-йисарин чешмейрайни жагъана.

Абдурагьман Абдурагьманован кIвалин патавай чаз гьеле 2006-йисуз вичел араб кхьинар алай 36x20x5 сантиметрдин кьадардин къван жагъана (3-шикил). Адал насх хатIу­нал­ди кхьенвай пуд цIар ала:

Таржума:

“1). Эцигна и муьгъ игьтияж авай кесибди

2). Ибрагьима, Аллагьдин регьим патал, Мугьарраман хци

3). Ахцегьай тир — къуй Багъишдайда адаз багъишрай”.

Чешмедал вахт къалурнавач. Кхьинар авунвай хатIунин кьетIен­вилер фикирда кьуртIа, ихтилат тахминан XVIII асирдикай физва. И чешмедин тарихдиз талукь делилар тайинардайла, чна Хинерин хуьруьн жуьмя-мискIиндин кьиблепатан цла авай 1746-йисан эцигунриз талукь кхьинар алай къванцикай менфят къачуна. И кхьинрай якъин жезвайвал, мискIин Ахце­гьай тир Мугьарраман хва, эцигунардай пешекар устIар Ибра­гьиман регьбервилик кваз хкажнава. Чи фикирдалди, Хинерин­ хуьруьн мискIинни Ялахърин хуьруьн муьгъ эцигайди гьа са кас — ахцегьви Мугьарраман хва Ибрагьим я. Яни Яла­хъай­ жа­гъанвай, ихтилат физвай тарихдин гуьмбет тахминан XVIII асирдин юкьвариз талукьди я.

Куьгьне Хкемрин хуьруьн патав халкьдин арада машгьур­ хьанвай Ибрамхалилан пIир гва. Адан цла насх хатIуналди кхьенвай пуд цIарцIикай ибарат текст алай къван ава:

Таржума:

“1). И къуба (мавзолей) эцигна эвел кьиляй устIарди

2). Садикьа, Мискискар кукIварай чIавуз

3). ахцегьвийри — аваррин Умма хандин ва къазикъумух­рин Сурхай хандин куьмекдалди, 1197-йисуз”.

Гьижрадин 1197-йис 1782-йисан 6-декабрдиз гатIунна ва 1783-йисан 25-ноябрдиз акьалтIна.

Къуба эцигай вахт устIарди тарихда кьиле фейи вакъиадихъ галаз алакъалу авунва. Гьакъикъатдани, 1782-1783-йи­сара Ахцегь ва Мискискар хуьрерин арада дяведин гьерекатар кьиле фена. Ахцегьрин хуьр Ахты-пара тIвар алай союздин асул хуьр тир, Мискискарин хуьруьз Докъузпара союзди куьмекар гузвай. Ахцегьвийри арадал атанвай чуьруькда аваррин ва къазикъумухрин ханаривай куьмек тIалабна ва абуру гьарайдиз гьай лагьана. Нетижада Мискискарин хуьр кукIварнай. И вакъиадикай Дагъустандин мулкарилай жагъан­вай араб чIалал кхьенвай са шумуд чешмеди, Смугъулрин мис­кIиндин цлак квай са къванцел авунвай кхьинрини хабар гузва. Идалайни гъейри, ихтилат физвай вакъиадикай 1866-йисуз Урусатдин тIвар малум тушир авторди гьазурнавай “Самур округдин шикилар” тIвар алай чешмедани раханва. 2016-йисуз Кьурагь райондин Гелхенрин хуьряй тир Манаф Ибееван хсуси архивдай араб чIалал кхьенвай хронограф жагъана. Гьижрадин 1197-йисуз Мискискар кукIва­рай­дакай гьанани кхьенва. Амайбурулай тафаватлу яз, и чешме­да, аварринни къазикъумухрин ханарилай гъейри, ахцегьвийриз куьмек гайи­бурун арада Али-Султан Дженгута авайдини къейднава. Тарихдай малум тирвал, Али-Султана Буйнакскдин ва Леваши районрин мулкарал хьайи Мехтулидин ханлухдиз регьбервал ганай. Мискискарин хуьр кукIварунин гьерекатра Мехтулидин ханлухдин аскеррини иштиракайдакай хабар гузвай маса чешме илимдиз малум туш.

Хуьруьгрин хуьрни эпиграфикадин гуьмбетралди девлетлубурукай сад я. Чкадин агьали Сиражудин Рагьимован кIва­лихъ галай парудин цла прямоугольникдин кIалубдин, 46×25 сантиметрдин кьадардин, иердиз туькIуьрнавай, насх хатIу­налди авунвай кхьинар алай къван ава (4-шикил). Адан вини кьиле тарихдиз талукь рекъемар (яни къванцел кхьинар атIай вахт) къалурнава, къванцин центрада, нехишрин юкьва, эцигунрин сагьиб вуж ятIа къалурнава.

Таржума: “И эцигунрин иеси Аскар я. 1178-йис”. Къейд ийин хьи, гьижрадин 1178-йисуз 1764-йисан 30-июндиз гатIунна ва 1765-йисан 19-июндиз акьалтIна.

Хуьруьн куьгьне паюна авай (“СикIер ким” тIвар алай ­магьледа) Ма­гьа­рам­ Дау­до­ван кIва­лиз гьахьзавай ра­кIарин кьилел прямоугольникдин кIа­лубдин 65×50 сантиметрдин кьадардин къван ала (5-шикил). Адал сулс ха­тIуналди устаддаказ кьуд цIар­цIи­кай ибарат тир текст атIанва:

Таржума:

“1). И дуьньядин (няметар) тун  агъа дуьньяда шабагь я.

2). И кIвалин иеси Ибрагьим,

3). рагьметлу Мугьаммад-Алидин хва я.

4). Кхьинар авурди 1214-йисуз Дамадан я”.

Гьижрадин 1214-йис 1799-йисан 4-июндиз гатIунна 1800-йи­сан 25-майдиз акьалтIна. Текстина гьалтзавай “рагьметлу Мугьаммад-Али” Смугъулрин хуьруьн мискIиндин цла авай гьижрадин 1197-йисаз талукь эцигунрикай хабар гузвай къванцел кхьинар атIай устад яз хьун мумкин я.

Ахцегь райондин Ялцугърин хуьруьн эпиграфикадин гуьм­бетар виликдай садани ахтармишначир. Гьайиф хьи, етим хьанвай и хуьре сагъ-саламатдиз амай дараматар саки амач. Чи йи­­къаралди амукьнавай надир имаратрикай сад тагъдин­ кIа­­лубда туькIуьрнавай булах я. Булахдин чапла пата авай пипIен­­­ цла сад-садан винел араб кхьинар алай са шумуд къван тунва­. Абурукай садал — 114×12 сантиметрдин кьадардин къван­­цел — XVIII асирдин эцигунриз талукь са цIарцIикай ибарат текст ала:

Таржума:

“ЦIийикIа туькIуьр хъувуна и муьгъ Абдуллагьа, ус­тIар Къафланан хци — гьижрадин 1209-йисуз. УстIарар Зулфикъар­ни Муса тир. Кхьинар авурди Байрам я”.

Гьижрадин 1209-йис 1794-йисан 28-июлдиз гатIунна, 1795-йисан 17-июлдиз акьалтIна. Текстинай ашкара жезвайвал, къван булахдин цла са масанай хкана тунва, гьикI лагьай­тIа, адал авунвай кхьинар муьгъ цIийикIа туькIуьр хъувуниз талукьбур я. Чешмедай гьакIни хабар жезвайвал, муьгъ туь­кIуьр хъувунин кьиле Къафланан хва Абдуллагь акъвазнавай, устIаррин везифаяр лагьайтIа, Зулфикъарани Мусади тамамарна. Чи фикирдалди, чешмеда тIварар кьунвай вири инсанар Ялцугърин хуьряй тир. Эгер абур маса хуьрерай тир-тIа, чешмеда абурун бине къалурдай. И къванцел кхьинар авунвай Байраман тIвар чаз Ялцугърин хуьряй жагъай мад кьве чешмедал акуна. Кьилди къачуртIа, ада гьижрадин 1217-йисуз малла Мавлан-къулидин хва малла Алидин ва гьижрадин 1227-йисуз гьажи Мугьаммадан хва Агъа-кишидин хцин Абдуладин сурарин къванерал кхьинар атIана.

Гьакъикъатдани, Ахцегь район Дагъустанда эпиграфикадин виридалайни гзаф гуьмбетар авай районрикай сад я. Чна и макъалада тIварар кьур хуьрерай жагъанвай араб кхьинар алай къванерин арада Дагъларин уьлкведин мулкарал тек-туьк дуьшуьшра гьалтзавай хьтин надир гуьмбетарни ава. Мисал яз Луткунрин хуьре авай, юкьван виш йисариз талукь, вичел тарих рекъемрин куьмекдалди къейднавай къван къалуриз жеда. Лагьана кIанда, Ахцегь районда гьеле ахтармиш тавунвай гуьмбетар мадни ама. Абурал атIанвай кхьинар тамамдиз чируни чаз тарихдин икьван чIавалди малум тушир вакъиайрикай хабар гун мумкин я.

Замир Закарияев, профессор