Урусатдин миллетрин къурулуш гзаф девлетлуди ва муракабди я: ам 180-дав агакьна халкьарикайни жуьреба-жуьре миллетрин дестейрикай ибарат я. Тек са Дагъустандин мулкарал 40-дав агакьна гьар жуьредин халкьар яшамиш жезва. Ихьтин гьалара миллетчивилин гьиссериз рехъ тагун патал акьалтзавай несилрин векилрин арада эдебдинни ахлакьдин, ватанпересвилин тербиядиз кьетIен фикир гана кIанзава. Жегьилриз, тарихдай чешнеяр гъиз, Ватан кIан хьунин, жуван халкьдиз хьиз, амай халкьаризни гьуьрмет авунин гьакъикъи чешнеяр къалурун герек я. Дагъларин уьлкведин гьар са халкьдихъ девлетлу, баркаллу тарих ава. Четин вахтара Дагъустандин халкьари садвал къалурна, ягъийрин вилик гардан кIирнач, чанни эцигна, чIални хвена, чилни. Гьавиляй чал аманатар яз агакьнавай хайи чIал, адетар ва руьгьдин маса ивирар саламатдиз хуьн, пакадин несилрал агакьарун чи умуми везифа я.
Къе чна акьалтзавай несилрин векилриз халис ватанпересвилин, гьакъикъи эдебдинни ахлакьдин чешнеяр яз вужар къалурда? Шукур Аллагьдиз, ахьтинбур республикадин вири халкьарихъ ава: тарихдайни къачуз жеда, къенин йикъан уьмуьрдайни. И макъалада чун дагъвийрин машгьур алим, тарихчи, философ Алкьвадар Гьасан эфендидин эдебдин къанунрикай (взгляды) рахада.
Сифте нубатда къейдна кIанда, адан педагогвилин кIвалахдин бинеда ихьтин фикир авай: дагъвийрин савадсузвал терг авун патал Дагъустанда марифат вилик тухун герек я. Чи фикирдалди, Алкьвадар Гьасаназ Бэконан “Чирвал къуват я!” лозунг мукьва тир. “Чирвал тахьуни инсан хъсандиз яшамиш хьуникай магьрумарзава, адан уьмуьр гьам эдебдин, гьамни дуланажагъдин рекьяй кубутарзава”, — лагьанай Алкьвадар Гьасана. Ада государстводи акьалтзавай несилриз чирвилер гунин къайгъу чIугун герек тирди, илимдиз, муаллимриз государстводин патай куьмек хьун чарасуз тирди къейдзавай.
Алкьвадар Гьасан эфендиди вичин сухтайриз чирвилер къачун патал чпин рикI алай, итижлу тир предметар хкядай ихтияр гузвай. Арифдардиз тежриба галачиз теориядин рекьяй къачузвай чирвилерихъ бегьем менфят авачирди хъсандиз чизвай. Гьавиляй ада вичин мектебдин программадик тарихдин, географиядин, математикадин, физикадин, философиядин тарсар кутуна ва аялриз милли сеняткарвилерай, багъманчивиляй, чуьлдин майишатрин кIвалахрай ачух тарсарни тешкилзавай.
Машгьур алимдиз, хайи лезги чIалалай гъейри, араб, туьрк, урус чIаларни хъсандиз чизвай. Аялриз тарсар гьам араб, гьамни туьрк чIаларал гузвай. Мектебда тарсар гунин карда Алкьвадар Гьасан эфендиди урус чIалакай менфят къачуначир. Амма суьргуьндилай кьулухъ алим урусрин медениятдиз мукьва хьуни дуьньядин медениятдихъ галаз таниш жедай мумкинвал гузвайдан, Дагъустандин халкьариз и кардикай еке менфят хкатдайдан гъавурда акьуна.
Къейд ийин хьи, алимди вичелай вилик яшамиш хьайи арифдаррин кIвалахриз еке къимет гузвай ва вичин сухтайриз гьахъвал гвай инсанриз гьуьрмет ийиз чирзавай. “Халкь паталди ийизвай хъсан крари инсандин дережа хкажзава”. “Чирвилерин, аялриз тарсар гунин къайгъу чIугван тийизвайди тамам инсан яз гьисабиз жедач”. “Инсандин лайихлувал девлетралди ваъ, акьулдалдини ада халкьдиз гъизвай хийирдалди тайинарзава”. Вичин уьмуьрда арифдарди ихьтин гьакъикъатрал амалзавай ва амайбурузни абурун важиблувал чирзавай.
Алкьвадар Гьасан эфенди XIX асирда эдебдин месэлайрал маш-гъул хьайи Дагъустандин арифдаррикай сад я. Ада вичин педагогвилин кIвалахда эдебдинни ахлакьдин месэлайриз кьетIен фикир гузвай. Ахлакьдин фикир инсанрин руьгьдин медениятдин, дуьнья кьатIунрин са пай я. Тайин тир са месэладин жигьетдай алимдихъ авай фикирра неинки яшайишдин бязи къуватрин итижар, гьакIни адан хсуси ахлакьдин идеаларни авай. Адан эдебдин къанунар са шумуд виш йисан вилик арадал атанвай ва дагъвийрин арада машгьур хьанвай адетрин, ахлакьдин идеалрин, жува-жув дуьз тухунин къайдайрин ва са жерге маса месэлайрин бинедаллаз тешкил жезвай.
Вичин кIвалахра арифдарди дагъустанвийрин ахлакьдиз, абуру чпи чеб тухузвай къайдайриз къимет ганва. Алимди лагьанвай бязи келимайри адан эдебдин идеалар гьихьтинбур тиртIа къалурзава: “Дагъустандин жуьреба-жуьре дестейрикайни сад-садаз къарши синифрикай ибарат хьанвай тайифайрин къилихарни эдебар гьар жуьрединбур ятIани, абуруз виридаз са жерге хъсан ериярни хас я: викIегьвал, захавал, мугьмандиз гьуьрмет авун ва икI мад”. Алкьвадар Гьасанан фикирдалди, и ерияр инкарна виже къведач, акси яз, абур мадни вилик тухун, машгьур авун герек я.
Вичин ватанэгьлияр авай четин гьаларикай фикирдайла, арифдарди къейдзавайвал, дагъвийрин къилихда авай векъивал абур анжах чпин дагъларин алемдал сергьятламиш хьунилай, абуруз регьбервал гузвай синифдин ахлакьар чир тахьунилай аслу я. “Санлай къачурла, датIана дагъвийрин кьилел къвезвай бедбахтвилер абур дагълара яшамиш хьунихъ, чпиз регьбервал гузвайбурун ахлакьрихъ галаз таниш тахьунихъ галаз алакъалу я. Гьуьрметлу Физулиди лагьайвал, дуствал гьамиша алакъайрин са хел я”, — къейднава Алкьвадар Гьасан эфендиди.
Чуьнуьхунрин, чапхунчивилин, кьиникьрин тереф хуьзвай, чкадин агьалийрин дуланажагъ хъсан хьунин къайгъу чIугван тийизвай Дагъустандин кьилевайбур ва жемятдин арада кесер авай агъсакъалар алимди векъидаказ меземмет ийизвай. Адан фикирдалди, дагъвийрин жемиятдин векилар савадлубур, акьуллубур ва эдеб-ахлакь гвайбур хьун герек я. Регьберар лагьайтIа, — гьахълубур, камаллубур, чпин къаюмвилик квайбурун къайгъу чIугвазвайбур.
Якъин жезвайвал, Алкьвадар Гьасан эфендидин ахлакьдин месэлайриз талукь фикиррихъ вири жемиятдин метлеб ава. Алимдин эдебдин дувулар адан савадлувилихъ галаз сих алакъада ава ва дагъвияр яшайишдинни руьгьдин азиятрикай азад авуниз эвер гузва. Гьавиляй ада Дагъустандин халкьарин ахлакьрин кьетIенвилер, адетар, дагъвийрин къилихар чируниз асул фикир ганва. Ада дагъви халкьарин гегьенш къатарай абуруз хас хъсан ерияр винел акъудзавай. Халкь паталди хъсан кIвалахар ийизвайбурукай, мисал яз, рехъ, муьгъ, булах туькIуьрайбурукай, мектебар эцигайбурукай, сурар элкъвена жугъундалди кIевайбурукай… алимди еке гьевесни шадвал кваз кхьизвай.
Алкьвадар Гьасан эфендиди хайи муг кIан хьун, садалайни аслу тушир ва азад уьмуьр хкягъун, кьегьалвал, викIегьвал дагъвийрин виридалайни хъсан адетар, къилихар яз гьисабзавай. Алимдиз вичин Ватан, халкь гзаф кIандай. ЧIехибурув гьуьрметдивди эгечIдай адетдизни ада еке къимет гузвай. “ЧIехиди акурла, гъвечIида кьилел алай бармак хутIунун тек са къази-къумухвийриз хас ери туш, ам Дагъустандин гьар са округда фадлай авай адет я. Анжах гьар са халкьдихъ чIехибур гьуьрметдалди тебрикдай кьилдин къайдаяр ава”, — кхьенва арифдарди.
Вичин “Рухвайризни хтулриз веси” поэмада Алкьвадар Гьасан эфендиди гележегдин несилриз ганвай буйругъар ава. “Жегьилрин несилар и дуьньядай хъфенвай несилрин къаматдив чIехи гьуьрметдивди эгечIна кIанда”, — лагьанва ада.
Инсандин эдебдин виридалайни къиметлу ерийрик алимди ихьтинбур кутунва: гьахъвал патал женг, илим чириз, чирвилер къачуз алахъун, халкь паталди хийирлу крар авун, кесибриз куьмекар гун. “Игит рекьел алай къачагъ туш, вич пис, нагьакьан краривай хуьзвайди, гьакъикъатдин рекьел мягькемдиз акъваззавайди я”, — къейднава Алкьвадар Гьасан эфендиди.
“Девлетрихъ калтугмир, илимдихъ калтуг, илимди гьихьтин хьайитIани душман кукIварда” лагьай алимди гьисабзавайвал, цIийи девирда халкьдихъ кIанивал неинки са викIегьвиле, гьакIни дагъвийриз техникадин цIийивилерихъни медениятдихъ эвер гунра ава.
Тарихдай малум тирвал, Алкьвадар Гьасан эфендиди дагъвияр медениятдин рекьяй вилик финихъ рикI кузвай. Ада Азербайжандин “Экинчи” тIвар алай газетда чапнавай макъалайра дагъвийрин яшайишни меденият вилик тухуниз талукь тамам программа ачухарнава. Вичин макъалайра ада хуьрерин планировка хъсанарунин, араб алфавитда дегишвилер тунин, дагъвийрин фонетикадин кьетIенвилериз жаваб гузвай кхьинар арадал гъунин, дагъвияр Урусатдинни Европадин медениятдиз мукьва авунин, светский ва пешекарвилин мектебар ахъаюнин месэлаяр къарагъарзавай. Ада дагъвийрин кьисмет мусурманрин ва Урусатдинни Европадин медениятрихъ галаз сих алакъада хьун дуьз яз гьисабзавай.
Са гафуналди, Алкьвадар Гьасан эфендидин эдебдин къанунрихъ халкь вири рекьерай вилик тухунин жигьетдай еке метлеб ава. Абур чи йикъарани акьалтзавай несилриз халис ватанпересвилин тербия гунин карда чпихъ тешпигь авачир ахлакьрин хазина яз амукьзава.
(Макъала куьруь авуна гузва)
Шайдабег Мирзоев,
ДГПУ-дин профессор,
Зарифа Бабаева,
педагогикадин илимрин кандидат
