(Урусрин тарихчи Владимир Федорович Минорскийди “лезги” этнонимдин гьакъиндай ганвай баянриз талукь къейдер)

Кавказдин этнографиядин илимда гьеле ахтармиш тавунвай темайрикай сад лезгийрин этно­нимикадиз талукьди я. Сифте арадал къвезвай фикир ахьтинди я хьи, лезгияр тарихчийри садрани фикир тагана тунач. Гьакъикъатдани, чакай лап сур девиррилай эгечIна кхьизвай. Мисал яз, лезгийрикай сифте яз гьеле I асирда раханва. Тарихдин чешмейра лезги миллетдин тIвар гьар жуьреда гьалтзава: легар/лекар ва гелар (леги, леки, гелы), лакзар/лекзар ва лезгияр (лакзы, лекзы, лезгины). Лезгийрикай чи йикъарал агакьнавай чешмейрин арада неинки са тарихдин, гьакIни этнографиядин делилар къейднавайбурни ава. Кьилди къачуртIа, лезгийрин этнографиядикай Л.И.Лаврова, М.М.Ихилова, С.С.Агъашириновади, А.Гь.Агъаева ва масабуру кхьена. Ам­ма икьван материалар аватIани, гилалди лезгийрин этнонимикади пешекаррин фикир желбнавач. И темадай я монографиядин ахтармишунар, я макъалаяр, гьич тахьайтIа, куьлуь къейдер кьванни авач. Лезгийрикай кхьенвай авторри, абурун этнонимикадикай рахадайла, В.Ф.Минорскийдин гафар тестикьарзава. Ада “лезги” этнонимдин дувул “лакз” терминдин са вариант тир “лег/лек” гафарихъ галаз алакъалу ийизва.

Амма В.Ф.Минорскийди теклифзавай и къайдади хейлин суалар арадал гъизва. И месэладай­ ахтармишунар кьиле тухудайла якъин хьайи­вал, гзаф авторри, деринриз эвичI тийиз, В.Ф.Минорскийдихъ ихтибарна, гьакI адан гафар тикрар хъувунва.

В.Ф.Минорскийдин гъалатIар

1895-йисуз немсерин Восточно-географический обществодин журналдиз акъатай вичин ма­къалада машгьур востоковед Йозеф Маркварта ихьтин келимаяр кхьенвай: “            die Lezghier, arm. Lek; also Lak-z =Lek-c” (Marquart 1895: 666). И предложенидин таржума чна агъадихъ гуда ва “Lek”, “Lak” гафарин мана-метлебдикай ге­гьеншдиз рахада. Сифте нубатда, Й.Марквартаз­ вуч лугьуз кIанзавайтIа куьрелди ахъайин.

“Lek” (лек) этнонимди неинки са эрмени, гьакI­ни гуржи чIалани лезгияр лишанламишзавай. И этноним къадим Грециядин чешмейрани  “            ” кIалубда аваз (къадим грекрин чIалал — леги) гьалтзава. Ам гьакIни Юкьван Персиядин чIалал кхьенвай са чешмедани дуьшуьш жезва: Пайкулидин кхьинрай (тахминан 293-йис) якъин жезвайвал, персерин пачагьдал таж алу­кIунин мярекатдиз Ибериядин пачагьдихъ, Му­гъан­дин, Курадин регьберрихъ ва маса мугьманрихъ галаз санал “l.k[.n]”-дин регьбердизни теклифнавай. Инал тарихдин делилдин мана дуьм-дуьздиз агакьарун патал латин транскрипция гъанва. Къейд ийин хьи, востоковедри “l.k[.n]” лезгийрихъ галаз алакъалу ийизва.

“       ” (лакз) терминдикай рахайтIа, адан тран­скрипция гудайла “лекз” яз къалурнайтIа дуьз жедай, амма историографияда и гаф араб чIалал кIелзавай къайдада гьатнава. Кар ана ава хьи, араб чIалан алфавитда “е” сес къалурзавай кьилдин лишан авач.

II агъзур йисарин кьилера перс чIалал кхьинар араб графикадал бинеламиш хьайила, фарси чIал арадал атана. Ана “е” гьарфни авай. И кардихъ галаз алакъалу яз, персерин чешмейра ихтилат физвай термин “лекз” кIалубда аваз кхьизвай. Якъин жезвайвал, ихтилат “лег/лек” терминдикай физва, анжах эхирда “з” гьарф аваз.

Винидихъ тIвар кьур Й.Маркварта журналда ча­пай келима лагьайтIа, и къайдада таржума ийиз жеда: “Лакзар — лезгияр я, эрмени чIалал — лекьер”. Са гафуналди, ада цIийи са затIни ла­гьанач, малум тир делилар эзбер хъувуна. Гьа са вахтунда ада “лакз” гафуна вичи къейдна­вай “з” гьарфунин гьакъиндай са баянни ганач.

1937-йисуз В.Ф.Минорский, юкьван виш йиса­рин географиядиз талукь “Худуд аль-Алям” трак­татдиз баянар гудайла, Й.Марквартан винидихъ ихтилат фейи келимайрал бинеламиш хьана, “лезги” этнонимдин этимология ачухариз алахъ­на. Ада гьакIни Маркварта къейд авур “з” гьарфуни вуч лишанламишзаватIани лагьана: “Лак-з тIвар, Маркварта къалурайвал, иран чIа­лан “z” суффиксдин ва “Lak” дибдин куьмек­далди туькIуьрнава. Гьарфарин чкаяр дегишарунин нетижада “Lakz”-дикай “Lazg” хьана­. Гуь­­гъуьнлай­ персери “i” суффикс акал хъувуна, ихьтин къайда “Lazg-i” ишлемишзавай. Персеринни туьркверин геж арадал атай и тер­миндин куьмекдалди, Дагъустандин вири дагъ­вияр лишанламишзавай. Асул гьисабдай — Да­­гъус­тандин кьиблепата яшамиш жезвайбур”.

20 йис арадай фейила, 1958-йисуз Кембридж­да чапдай акъатай “Ширвандин ва Дербентдин тарихар” чешмедиз баянар гудайла, В.Ф.Минорскийди виликдай “лезги” этнонимдин гьакъин­дай лагьай гафарик дегишвилер кухтуна ва и этноним туькIуьр хьунин карда иштиракзавай суффиксрин кьадарни тIимиларна: “И тIвар “лак//лаг”-дикайни (чкадин чIаларалди — “инсан”) иранрин гьинай ятIа къалурзавай “з” суффикс­дин куьмекдалди арадал атанва. Урус чIала “лезг-ин” га­фунин куьмекдалди, Дагъустандин вири халкьар лишанламишзавай, амма арабрин географри и термин анжах Кьиблепатан Дагъустандин тайифайрин гьакъиндай ишлемишзавай”.

Гьуьрмет ва кесер авай алимрин фикиррал шак гъун гележег авачир кар я. Фикир гайила, В.Ф.Минорскийди кьунвай нетижаяр, гьакъикъат­дани, дуьзбур хьиз аквазва. Сад-садахъ галаз алакъада авай баянар я: “лак/лаг” бинедин, “лакз/лезги” сад лагьайдан куьмекдалди гуьгъуьнлай арадал атанвай терминар я. Амма винелай вири дуьз яз аквазватIани, В.Ф.Минорскийдин къейдеринни гьакъикъатдин арада са алакъани авач.

Сифте нубатда, “лакз” термин арадал атунин ва адан эхирда авай “з” суффикс хьиз къейд авунин жигьетдай теклифнавай вариантдихъ галаз рази хьун мумкин кар туш. Сад лагьайди, пер­серин чIала и суффиксдин куьмекдалди арадал атанвай гафар жагъурун акьалтIай четин месэла я. Я Иранда чаз ихьтин этнонимарни жагъанач.

Кьвед лагьайди, (            ) “лакз” вариант сифте яз персерин ваъ,  арабрин тарихчийрин чешмейра гьалтзава. Пехлевидин текстера “лакз” къайда гьатнавач. Винидихъ къейд авур “l.k[.n]” дуьшуьшдани, В.Ф.Минорский бинеламиш жезвай суффикс авач. Неинки са пехлевидин, гьакIни арабрин девирдал къведалди авай маса текстерани “лакз” ерли гьалтзавач. Мадни башкъа, и гаф арабрин лап сифтегьан тарихчийрин чешмейрани авач.

Малум тирвал, арабар Кавказдиз атуниз талукь чи йикъарал агакьнавай виридалайни къадим малуматар Халифа ибн Хайата тунва. И тарихчиди арабрин сердер Марван ибн Мугьаммада лакзийрин уьлкве кьуникай хабар ганватIани, адаз “лакз” тIвар малум тушир. Гьавиляй ада вичин кIвалахрани Марван “В.р.т.нисан чилерал фена” лугьуз кхьенва. Новосельцева, Бейлисади ва масабуру гьисабзавайвал, В.р.т.ниса лакзийрин регьбер лишанламишзавай. Гуьгъуьн­лай Ибн Асам аль-Куфиди вичин кIвалахра адаз Арбис лагьанва. Вичин кIвалахра са чкадал ибн Хайата “Лакз”-дин чкадал “аль-К.р” къейднава.

Пуд лагьайди, В.Ф.Минорскийди гъизвай этимологиядихъни са метлебни авач. Ада къейдзавайвал, “лаг” гафуни чкадин чIаларал “инсан” лишанламишзава, “з” — гьинай ятIа къалурзавай суффикс я. Нетижада са метлебни авачир “са гьинай ятIани тир инсан” ибара арадал къвезва.

Вири и делилри В.Ф.Минорскийдин баянар шаклувилик кутунихъ галаз сад хьиз, “лакз” гафу­нин дувулар персерин чIалай жагъурун ва и гафунин эхирда авай “з” гьарф иран чIалан суффикс яз къейд авун дуьз туширдини тестикьарзава. “Лакз” гафунинни персерин чIалан арада са алакъани авач. Тарихдин чешмеяр гъилелай-тупIалай авурла якъин жезвайвал, “лакз” термин­ сифте яз араб чIала пайда хьана. Эгер “лакз” га­­фуна суффикс аваз хьайитIани, ам перс, иран чIаларинди ваъ, араб чIаланди хьун лазим я. Бел­ки суффикс и гафуна эсиллагь авач.

(КьатI ама)

Бедирхан  Эскендеров,  тарихчи