“Намус жегьил чIавалай хуьх, перем — цIийизамаз!”

Уьмуьрда инсандиз хъсандиз яшамиш хьун патал куьмек гузвай къуватрикай сад, зи фикирдалди, намус я. Иллаки дишегьлиди, руш веледди садра кьацIурай намус вири уьмуьрдин залан парциз элкъведа. Руш, дишегьли, бубайрин пак адетралди, къанунралди, вичин намус кIевиз хуьдайди, ам вине кьадайди хьун лазим я.

Вуч лагьай чIал я намус? Намус рикIин, руьгьдин гьисс, жавабдарвал, инсанди жув же­­миятда, элкъвена къваларив гвайбурун арада, хъсан къилих аваз, кьиле тухунин тегьер, къайда я.  Уьмуьрди шагьидвалзавайвал, дишегьлидивай ягь, намус хуьз тахьай дуьшуьшра беябурчивилелай гъейри, хизандин, тухумдин намусдал леке гъунилай гъейри, уьмуьрдани адаз бахт хъуьредач. Инсан­дин­ намусди вичин кар ийизва: эдеб, зат квадарай гьар садаз кIеви жаза гузва, тахсиркарар кузва. И макъалада гъанвай мисалри — ин­санрин уьмуьрда хьайи са шумуд дуь­шуьш­ди — и кар тестикьарзава… Амма макъа­ладин кьилин макьсад масад я, адакай за эхирдай лугьуда.

…Кьве жегьил шегьерда, кIелзавай чкада, таниш хьана. Танишвал кIанивилиз эл­къвена. Эвленмиш жедайвал, мехъерриз гьазурвилер аквадайвал хьана.

Хабар гьинай, мехъерар авурдалай кьулухъ са шумуд йикъалай жемятдин арада къариб хабар чкIана: гъанвай цIийи суса вичи  вич поезддик кутуна. Себеб: гъуьлуьз фи­дал­ди ада чинеба вичин намусдал леке гъанваз хьана. Мехъерилай гуьгъуьниз и кар дуьз­дал акъатайла, гадади адаз вичин бубадин кIвализ хъфин меслят къалурна.

Свас, чамран диде-бубади пишкешай ме­хъерин дамахдин парталар алукIна, гьаят­дай куьчедиз экъечIна. Гьа и чIавуз къунши­ станциядилай поездни къвезвай. Вичин бубадин кIвализ хъфиз кIвачин хьанвай ада вичи вич поезддик кутуна.

Мейитдин патав инсанар кIватI жезвай. Са касдин сивяй, патав гвайбуруз ван къведайвал, ихьтин гафар акъатна: “Намусди кана ам… Намус михьун патал ада вичи ви­чиз намусдин суд авуна”.

… Югъ няни жезвай. Чуьлдай нехир хкведай вахт мукьвал хьанвай. Нехирдивай яргъаз хьиз, пер къуьнел алаз, Азабали хуьруьхъ хъфизвай. Са шумуд декьикьа ала­тайл­а, адан кьулухъай атана, Намусбега тия­дай акъудна  гьазурнавай гапур Азабалидин кьамуз чуькьвена. Азабалидин кьил емишар гзаф хьана, хана физвай тарцин хел хьиз, куьрс хьана. Намусбег кисна, вичин рехъ тирвал хуьруьз хтана.

Са вахт алатайла, и кардикай хуьруьз ха­бар хьана. Райондин идарадай атай милицай­ри Намусбег кьуна хутахна…

Хабар гьинай? Вучиз Намусбег дустагъна лагьайтIа, Азабалиди адан папан винел гуж гъалиб авунвай. И кар эхиз тахьай Намусбега Азабалидин винел намусдин суд авуна.

…Хуьруьн агьалияр гьар сад вичин кардал машгъул тир.  Цуькверханум эхиримжи вахтара кIвализ геж хквезвай. Дидеди рушавай са артух хабарарни кьазвачир. Цуькверхануман буба лагьайтIа, кIвале саки жезвачир: ам колхоздин багъда къаравул тир, ина гьазурнавай чардахдик ксуз-къарагъиз, вичин кIвалахдал машгъул жезвай.

Цуькверханум кIвачел залан хьанвай. ЦIийи инсан дуьньядал къведай вахт мукьвал жвезвай. Цуькверхануман гьал пис хьуникди, ам духтурханадиз тухудайвал хьана. А вахтара, гила хьиз, хуьрера машинар­ авачир. Духтурханадиз фургъунда аваз фидайвал хьана. Гьаятдай  экъечIна са кьадар мензилдиз фейила, Цуькверхануман гьал мадни чIур хьана, аялни физвай рекье, фургъунда хана. Амма… аял, хадайла, кьена. Дух­турханадиз фидайвал хьанач. Рушан беябурчивиликай Цуькверхануман бубадиз хабар гана. Ам кIвализ хтана. Цуькверханум месел къатканвай. Буба вичин рушан патав атана, кьилел алай бармак хутIунна чилел гадарна, рушаз ихьтин келимаяр лагьана: “Тфу ваз, ягьсуз. Вуна зи бармак чилел вегьена. На зун маса гана, зи намус чIулаварна!”.

Лугьуда хьи, Цуькверханумаз мад аялар хьаначир, ам намусди кана.

…Гатун вахт тир. Жегьилар кIвалахиз инихъ-анихъ физвай. Марипат ял язавай гъве­чIи аялриз тIуьн-хъун гьазурдай чкадиз фи­дайвал хьана. Ана кIвалахзавайбурун арада сад-кьве жегьилни авай. Йикъарикай са юкъуз Марипат са жегьилдихъ галаз  таниш  хьана. Абурун кьилер, “шейтIандин чарх” хьиз, элкъвез башламишна. Садаз-сад бегенмиш хьанвай жегьилар, кIвалахдилай гуьгъуьниз, гуьруьшриз физвай. Марипатаз жегьилди “кьакьан дагълар” хиве кьунвай. Ам КIа­ни­хан­дин чIалахъ хьана, гьадаз кIандайвал ийиз хьана. Са гафуналди, гадади вичи гайи гафарин иесивал авунач:  Марипатакай икрагь хьайила, ада ам мад саймиш хъувунач.

Марипат са вахтунилай гъуьлуьз фена. Амма ам яргъалди яшамиш хьаначалда: залан азардик рагьметдиз фена.

…Югъ няни жезвай. Сурхай ярар-дустариз вичи хайи югъ къейдзава лагьана, гьаятда абур вилив хуьз ацукьнавай. Са арадилай­ гьаятдин вар ахъайна Сурхаян къунши Нурудин атана. Ада Сурхаян патав агатна, гъил кьуна, вичин кIуф адан япал эцигна, лагьана: “Сурхай, ваз Сефербега вичиз килига лугьуз­вай. Ада вун куьчеда вилив хуьзва”.

Сурхай куьчедиз экъечIна. Ам Сефербеган патав мукьув хьана: “Сефербег, лагь ви къуллугъ. Заз исятда герек кIвалахар гзаф ава”, — лагьана ада. Куьруь суьгьбетдилай кьулухъ абур сад-садавай къакъатна, кIва­лериз хъфена.

Сурхаян мугьманар вахтунда кIватI хьанвай. Са арадилай адаз гьаятдай эвердай ван хьана. Эверзавайди са жегьил тир. Ада Сур­ха­яз лагьана: “Сурхай, вавай ви кIвализ къвез алакь тавур дустари къе няниз, сятдин 9-даз, куьн гьамиша кIватI жезвай чкадал атун тIа­лабзава”.

Мугьманар хъфейдалай кьулухъ ам вичин мярекатдиз къвез тахьай дустарин патав фена. Амма Сурхаяз дустари эвернавай чка дустагъханадиз рехъ къалурзавай чка тирди чизвачир.

Дустари Сурхаян хайи йикъан гьуьрметдай хъсан суфраяр къурмишнавай. ТIуьнар — хъунар, ихтилатар, зарафатар гзаф хьана. Ички кьилиз янавайбур, авай чкадай куьчедиз эхкъечIайлани, секин хьанач. Абур куьчедай физвай са рушал гьавалат хьана. Кьил-кьилелай фенвай Сурхаян дустари адал гуж гъалиб авуна. И кардин иштиракчийрин арада Сурхайни авай.

Са шумуд сят алатайла, Сурхаян кIвализ мугьманар — милицаяр — атана акъатна.

Милицайри Сурхай ва адан дустар, чпин идарадиз хутахна. Са кьадар вахт алатайла, абурун суд хьана, гьар садаз жаза гана.

Лугьуда хьи,Сурхай дустагъдай эхкъе­чIайла яргъалди яшамиш  хъхьанач, вахтсуз­ кьена. Гьамни, адан дустарни намусди кана.

И мисалралди намусдал леке гъун акьал­­­­­­тIай пис кар я лугьуз кIанзава заз . Ам­ма… Эхиримжи вахтара чи Ватанда намус маса гузвай ксарикай “пак” инсанар, гаф ише фидай, кесер авай ксар жезва. Аллагьди чпикай хуьрай! Ахьтинбур, мумкин я, са арадилай, инсанвилин вири шартIар квахьна, гьайванриз, ничхирриз элкъведа.

Гьайиф хьи, эхиримжи йисара чкIизвай хизанрин кьадарди (авай делиралди, чи республикадани и жигьетдай гьалар тарифдайбур туш), жегьилри чпин намус кьацIурзавай, чеб виляй вегьезвай дуьшуьшар артух хьуни рикIиз секинвал гузвач. Им дуьньядин чарх чIуру патахъ элкъвена лагьай чIал, хизандин, тухумдин, халкьдин, миллетдин, ва­тандин, инсаниятдин бедбахтвал тушни?

Гьуьрметлу ватанэгьлияр! Ватанда бахтунин, инсанвилин, дуствилин псисар (чира­гъар) хкахьзава. Вирида къуватар эцигна, и бехдбахтвал акъвазарна кIанда. Хизанда, аялрин бахчайра, мектебра тербиядиз артух фикир гун лазим я. Пака, ахпа геж жеда. Намус — жегьил чIавалай, перем цIийизамаз хуьн лазим тирди рикIелай ракъур тийин чна.

Агьмедхан Сражидинов