Исятда за ийизвай фикирар, веревирдер зи бейнида са кьадар вахт идалай вилик арадал атайбур яз гьисабайтIани жеда. И кардихъни вичин себебар авачиз туш. А себебрикай садни, зи къелемдиз гьерекат ва илгьам гайи, чи чIехи шаир ва арифдар, гафунин устад ва хайи чIалан дестек Етим Эминан жавагьирар, туькIуьр хъийизвайди я лугьуз, тIвар-ван авай писателарни шаирар шииратдин майдандиз экъечIун хьана. Садрани ваъ! Амма арадал аламукьайбур лазимсуз гьуьжетарни манасуз ихтилатар хьана.
Къизилдин патав гимишдиз ва я буьруьнждиз цIил ягъуналди абуру къизилдин ери кьадач, гьикI хьи, къизилдихъ, амай затIарихъ авачир хьтин гуьрчегвал, багьавал ва виниз тир дережа ава. “Вирт, вирт лугьуналди сив ширин жедач”, — лугьуда бубайри. Инални гьакI я. Етим Эминан фикирар кьатIузвай илгьамчи, тIимил хьайитIани, гьа Эминан дережада авайди хьун чарасуз я. Авайвал лугьун хьайитIа, чаз Етим Эмин хкаж хьайи бушлухриз акъатнавай устад гьеле малум туш. Имни а карди тафаватлу ийизва хьи, Эминан шииратдин юкьван тар, гьар са жалгъа ва гьар са гьижа шаирдин вичин гьисс, къенепатан ялав аваз туькIуьр хьанва. ГьакIни адан гьар са гафунал адан гьевесдин жанг ацукьнава. Жедани чавай къе вири и суалриз Эминан паталай жавабар гуз? Заз чидайвал, ваъ. Чеб эминоведар я лугьуз майдандиз экъечIзавайбурухъ чпин гьахълувал са кьадар хьайитIани делилламишдай чар-цIар хьун лазим я, амма абурухъ авайди чпиз гьахълу яз аквазвай къумадин веревирдер я. Ахьтин веревирдер куьгьне кавалдиз ва я кIуртуниз хъиядай пинедиз — кукIвалдиз ухшар яз аквазва заз. Чаз инлай кьулухъни чир хьун лазим я: Етим Эминан поэзия я кIуртарикай, я кавалрикай, я шаламрикай ибарат туш. Ам, шиират, Етим Эмина дуьньядин классикрин дережада аваз яратмишнавай аманат я. ГьакI хьийила, шаирдин шиират хайи халкьдин умудлу гуьзелвиликай ибарат хьанвай жавагьирринни мержанрин мидаим ядигар яз уьмуьрдиз атанва. Гьавиляй ам лезги халкьди, Шалбуз дагъди руьгьдин михьивални иман хуьзвай хьиз, вичин рикIе ва кьисметра хуьнни ийизва.
За винидихъ лагьайвал, Етим Эминан яратмишунриз пинеяр-кукIвалар хъиядайбур гзафни-гзаф уьлкве чкIайдалай гуьгъуьниз пайда хьана. Амни чи литературада цезура, арабистар-эминоведар — Гъалиб Садыкъини Амри Шихсаидов рагьметдиз финихъ галаз алакъалу хьана. Гьа ихьтин вахтара Эминакай рахаз кIан хьайи са бязи алимарни инанмишсузвилин лекъвериз аватиз хьана. Гъавурда акьурла, гьабурни кис хьуниз мажбур хьана. Амма ам Етим Эмин рикIелай алудна лугьудай хьтин девир хьанач. Алава яз, Етим Эминакай еке макъалаярни яцIу ктабар акъатиз башламишна. Ам шаирдин уьмуьрдизни яратмишунриз цIийи гаф лугьуникай ибарат девир кIвачел акьалтай са вакъиа хьана лагьайтIа, заз чидайди, зун ягъалмиш жедач. И карни Мансур Куьревидин тIварцIихъ галаз алакъалу хьайиди чаз “Лезги газетди” раижна. 2020-йисуз чапдай акъатай саки 340 чиникай ибарат тир “Етим Эмин” тIвар алай илимдин стилдин бинедаллаз теснифнавай монографияда М.Куьреви шаирдин уьмуьрдин бинедин веревирдерал акъвазнатIа, гуьгъуьнлай ада арифдардин зегьемлу илгьамдинни нурлу мурадрин рехъ ачухдай секинсуз жигъир хкяна.
Сад ава гаф лугьун, сад ава лугьудай гаф хкягъун. Заз чиз, М.Куьревидиз гаф лугьунилай, ам хкягъуни секинвал гузвач, вучиз лагьайтIа лазим келимадини халкьдин, гьатта Етим Эминан къаматдин вилик адав жавабдарвал гьиссиз тазва. Им тIебии кIвалах я лагьайтIани жезва, вучиз лагьайтIа М.Куьревиди “Лезги газетда” шаирдин гзаф шиирриз вичин баянар ганва. Ада шииррин ибарайриз, кьилдин гафариз гузвай къиметриз килигайла аквазва хьи, авторди чи алатай девирдин алимрин-эдебиятчийрин: Гь.Гьажибегован, М.Гьажиеван, А.Агъаеван, Ф.Вагьабовадин ва масабурун Етим Эминакай лагьанвай фикирар, авунвай веревирдер девлетлу ийизва.
Мансур Куьреви шаирдин гьар са гафунив мукьуфдивди эгечIзава. Ам алай девирдин бязи “эминоведрилай”-кукIвалчийрилай а кардалди тафаватлу жезва хьи, авторди гьикI кIандатIани хьурай лагьана вичин гаф лугьузвач. Ам КIиридай жагъай альманахдал, Амри Шихсаидованни Гъалиб Садыкъидин архиврал, гьукуматдин архивдин фондунай къачунвай гьакъикъи делилрал, Етим Эминан гъилин хатIарин теснифрал ва алимрин-эминоведрин фикиррал бинеламиш жезва, вахтарин мензилрални юкь вегьезва. Идалайни гъейри “Лезги газетдин” къуллугъчийрини М.Куьревидин баянрал гуьзчивал тухузва. И кардиз къуват яз завай “Лезги газетдин” жавабдар секретарь Шихмурад Шихмурадован 2021-йисан 48-нумрада “Гьар са цIар багьа я” ва диндин алим Ямин Мегьамедован 2022-йисан 8-нумрада вичиз чкаяр ганвай “”Забан” ва “Забайни” я” макъалаяр къалуриз жеда.
Винидихъ къалурнавай делилар фикирда кьурла, зи бейнидиз а вакъиайрикай жуван гаф лугьун атана. Нетижада за “Илгьам ва кукIвал” поэма теснифна. Ана за, винидихъ лагьанвай гзаф фикирар туна, жуван гуьзчивилер ачухарнава. Адазни за жуван “Адалатдин нур” тIвар алаз яратмишнавай кьилдин ктабдин “Сифте гафуна” чка ганва.
Адалат, гьахъ, дуьзвал. Адалат Етим Эминан шииратда, гьа уьмуьрда хьиз, гьамишалугъ яз якъутдин къаш хьанва. А къашуни чи гьар садан рикIе гьахълувилин нур куькIуьрзава. Им зи фикир туш, ам Эминан гьар са шиирда гьатнавай шаирдин къенепатан дуьньядин къамат я. А къаматдин гьахълувилин кесерлувал чна гьиссна кIанда. Чун мажбур я а кар авуниз, кьабулиз. Чун гьавиляй шаирдин ипекдин фикирриз кукIвалар хъиягъиз гьазур хьана кIандач. Чалай и кар алакьун лазим я. Эгер шаирдин гафуникай гаф лугьуз алакьзавачтIа, адак хуькуьр тавун айибдай кар туш. Заз аквазвайвал, шаирдин гафунин гуьгъуьна кукIвалар гваз къекъведалди, адахъ яб акалун акьалтIай менфятлу кIвалах жедай. Тадиз ийизвай веревирдери, мумкин я, ягъалмишвилериз рехъ ачухунни.
Абдул Ашурагъаев
