СССР-дин — 100 йис

Дуьньядин винел алатай асирра гьам чIехи ва гьам гъвечIи пачагьлугъар­ хьана. Гзафбур гьич гелни галачиз квахьна. 1914-йисуз цIай кутур дуьньядин сад лагьай дяве себеб яз са шумуд империядин кеченаз хьана. Гьа гьисабдай яз, Османрин,Урусатдин па­чагьлугъарни. 1917-йсан Октябрдин инкъи­лаб себеб яз Урусатдин пачагьлугъдин мулкунал 1922-йисан 30-декабрдиз РСФСР-ди, УССР-ди, БССР-ди ва Закавказьедин СФСР-ди цIийи государство — СССР арадал гъана. Гуьгъуьнлай адак Юкьван Азиядин республикаярни экечI хъувуна.

СССР дуьньядин лап чIехи мулкарин са­гьиб тир. Уьлкведа 293 млн. кас яшамиш жезвай. Ада дуьньяда санайидин производство акъудунал гьалтайла 2-чка ва милли доходдин дережадай 7-чка кьазвай. Ватандин ЧIе­хи дяведа фашистрин Германиядин кьушунрикай хайи чилер хуьн, азад авун ва пехъи душман михьиз кукIварун патал еке телефвилер арадал атанатIани, девлетар пуч хьанатIа­ни, СССР-ди гьич тежедай жуь­ре­да цуьк акъудна ва ам дуьньяда лап вилик фенвай уьлкведиз элкъвена.

Гьайиф хьи, 1941-1945-йисара чпин алчах фикирар кьилиз акъудиз тахьай душманри чинеба, фендигарвилелди кIвалахна ва 1991-йисуз къенепатан хаинрин, душманрин куьмекни галаз, Советрин Союз чу­кIурна. Амма советрин уьлкведин халкьари арадал гъайи къени крар, къазанмишунар, гъалибвилер рикIелай тефидайбур я. Абурук чи ватан­эгьлийрини чпелай алакьдайвал зегьметдин, зигьиндин, уьтквемвилин пай кутуна.

Советрин сифте майишат

Советрин девирда Дагъларин уьлкведа, гьа гьисабдай яз Кьиблепатан Дагъустандани, халкьдин майишатдин гзаф карханаяр, идараяр, майишатар арадал гъана. Абурукай сад республикада сифте яз арадал гъайи Герейханован тIварунихъ галай совхоз (советрин майишат) я. Эгер колхоз гьар са зегьметчиди вичин пай кутуна арадал гъизвайтIа, совхоз государстводи тешкилзавай.

Жуван кеспи себеб яз зун гзаф сеферра майишатдиз фенай, адан бине кутур инсанрихъ галаз суьгьбетарнай. Хсуси архивда хейлин чарар, цIарарни ама. Къе абур винел ахкъуддай вахтни я.

Республикадилай къецени машгьур хьайи и майишат 1930-йисуз ВКП(б)-дин Кьасумхуьруьн райкомдин 1-секретарь Юсуф Герейханова кьил кутуналди “ажалдин макан” (ветIерин, уьленрин, тамарин майдан тир аниз фейи кас, цIаяр атана, са куьмекни тахьана, рекьизвай)  тIвар акьалтнавай Шара­кIундин чилел тешкилнай. Гьайиф хьи, девирдин вилик жергейра авай и хва 1930-йисуз гьукумдиз акси яз Куьреда къарагъай дев­летлуйрин ва рекьелай алуднавай дин­эгьлийрин дестейри яна, кьенай. Дагъустандин гьукуматдин кьилевайбуру совхоз арадал гъун патал дустагърикайни маса регионрай желб авур жуьреба-жуьре кеспийрин инсанрикай менфят къачунай. Совхоздин сифтегьан зегь­мет­чияр вужар тир лагьайтIа, урусар, украин­вияр, полякар, татарвияр, болгарвияр, грекви­яр… Анатолий Задорожный, Соня Храпко, Таи­сия Чепракова, муаллимар Екатерина Нагорная,  Иван Антонов, Елена Понаморенко, Зинаида Красулина, Валентина Лебединская, Надежда Желебинская, Вера Николаева, Василий Москвитин… “Ажалдин” чилел сифте атай лезгийрик Алимурад Къараханов, Челеб Зульфи­къа­ров, Гьезер Абдуллаев, Загьир За­гьиров, Аликбер Тагьиров, Гьажи Куркентви, Баламет Садикьов, Велимет Гьажиметов акатзавай.

Чкадин инсанар ШаракIундал гъун лап четин месэладиз элкъвенвай. Вучиз лагьай­тIа саки виридаз анаг “ажалдин макан” тирди чизвай. Майишатдин кьиле авайбуру кьатIуз­вай, чкадин инсанар галачиз майишат кIвачел акьалдариз жедач. Райондин къуллугъчияр хуьрериз фена, инсанар гъавурдик кутаз, сов­хоздиз кIвалахиз теклифиз. Сифте атайбурукай сад ЗахитIай тир Алимурад Къараханов ва адан уьмуьрдин юлдаш ФатIимат хьана. Совхоздин тарихдикай кхьенвай са альбомда ихьтин цIарар ава: “Къараханов Алимурад совхоздин малдарвилин, лапагрин фермаяр тешкилай ва и рекье агалкьунар къазанмишай кас я”.

Вилик жергейра хьайибур

Зун Герейханован тIварунихъ галай сов­хоздиз нубатдин сеферда 1990-йисан мартдин вацра фенай. Фикир сад тир — майишатдин сифтегьан чархачийрикай очерк кхьин. Гьайиф хьи, Алимурад рагьметдиз фенвай, зун адахъ галаз санал кIвалахай инсанрихъ галаз таниш хьанай. Абурукай сад тир Гьезер Абдуллаева заз ихьтин суьгьбет авунай.

“Зун диде-буба амачир етим аял тир ва Дербентдин детдомда авай. 1934-йисуз зун совхоздиз гъанай. Зун хьтин етимар ина мадни авай. Чун къазмайра, ахпа туькIуь­рай баракра яшамиш жезвай. Чна школада кIелза­вайтIани, каникулрин вахтара чав къелемлухда кIвала­хиз тадай. А вахтунда совхоздин кьилин хел къелемлух тир. Маларин фер­мани авай. Маса чIаларал рахазвай инсанар авайтIа­ни, заз сифтени-сифте чир хьайи инса­нар Алимурад халуни ФатIи­мат диде тир. Жу­ванбур тирвиляй. Абуру зун  ва маса етимар садрани рикIелай алуддачир. ФатIимат ди­деди, вичихъ цIудалай виниз ая­лар авай­тIа­ни, чаз гагь са кап фу, гагь са ккIал ниси, са истиканда авай нек гудай. Алимурад вичин пеше, кар чидай кас тир. Сифтедай адан фермада 20 мални 30 лапаг авай. Ахпа абурукай нехирар, суьруьяр хьанай. Адаз чкадин­ стахановчи лугьудай. 1936-йисуз ада Москва­да кьиле фейи са съездда иштиракнай. СССР-дин ВЦИК-дин председатель Ми­хаил Ка­линина адан хурудал “Знак Почета” орден­ алкIурнай. Адаз гьакI маса шабагьарни авай”.

Яваш-яваш совхоздиз Кьасумхуьруьн, Кьурагь, Хив районрин хуьрерай инсанар къвез башламишна. Ина вишералди гектарра багълар кутунвай. ГьакI никIера техиларни цазвай. 1933-йисалай сов­хоздин фяле хьайи Гьажикъайиб Мегьамедова рикIел хканай: «Чи жегьил вахтар рикIелай тефидайбур хьана. Чун уьлкве, Ватан патал зурба крар ийизвайдахъ инанмиш тир. Чна сятериз килиг тийиз кIвалахдай. Гъиле авай кар куьтягь тавунмаз къазмайриз хъфидачир. Исятда ихтилат авурла са бязибур агъазвач, гьа вахтунда совхоздихъ къенепата ишлемишдай вичин хсуси пул авай. Са манатдин, зур манатдин ва къад кепекдин. Рабочийри туьквендай, совхоздин складдай чпиз игьтияж авай шейэр къачудай”.

ЦIийи совхоздикай, адан агалкьунрикай ванер-сесер кьуд патахъ чкIизвай. Ина зегьмет чIугвазвай дагъвийрин яшайишда, къанажагъда, уьмуьрдани дегишвилер арадал къвезвай. Абурукай цIийи пешейрин иесияр жезвай. Дагълари, рагари элкъуьрна кьунвай­ дерейрай шегьредал экъечIзавай хипехъанриз, малдарриз, лежберриз маса алем акваз­вай. Яшайишдин шартIар хъсанарун патал майишатда образованидин, медицинадин, культурадин дараматарни эцигзавай. Сов­хозда интернациональный коллектив арадал къвезвай.

1935-йисалай совхоздин рабочий Чепракова Таисияди заз ихтилатнай: “Чун патай атанвайбур тир­тIани, сифте яз аквазвай чкайрихъ, инсанрихъ галаз таниш жедалди, абурук акахьдалди гзаф вахт герек атаначир. Вири инай-анай атанвайбур тир. Гьавиляй вири сад-садав гьуьрметдивди эгечIзавай, сада-садаз куьмекзавай, санал ва са къуватралди зегьмет чIугвазвай ва чи вилик эцигзавай тапшуругъар артухни алаз тамамардай. Хиве кьада, шартIар пара четинбур тир. Ам­ма чун, са хизанда хьиз, шаддиз яшамиш жезвай. Гила рикIел хкидайла, жувазни агъаз­ кIан жезвач. Ачух чуьлда авай къазмайрин патав йифиз жанавурар, чакъалар, маса вагьши гьайванар къведай. Идалайни гъейри рекье-хуьле авай, агъадал-винел физвай инсанрини (гишиндани, начагъдани, къачагърини) инжиклу ийидай. Чна вири татугайвилериз, четинвилериз дурум гана ва девлетлу майишат авуна”.

Лайихлу крарин сагьибар

1946-йисуз майишатдихъ 1000 гектар емишрин багъ, 35 гектардин къелемлух, 300-лай виниз вакIар хуьзвай ферма, 120 бал­кIандин рамаг, маларин нехирар (230), лапагрин суьруьяр (3,5 агъзур), цIудрал­ди жуьреба-жуьре техника авай.

Совхоздин сифтегьан директорвилин везифаяр Кьурагь райисполкомдин председателдин къуллугъдал алай Несредин Девлетханован хиве тунай. Ахпа майишатдин къвердавай чIехи жезвай коллективдиз М.Кперинскийди, Ф.Кисриева, Ш.Шайдабегова, А.Гьабибова, М.Бачханова, И.Исмаилова, Гь.Нежведилова регьбервал гана. Сифтегьан школадин заведующийвиле Юхан Пейсахова кIва­лах­най. 1948-йисуз емишар ва майваяр гьялдай цех кардик кутунай. Ахпа ам консервиярдай заводдиз элкъвена. Карханади акъудзавай продукция СССР-дин хейлин регионриз рекье туна кIанзавай. И кар фикирда кьуна, Белиждин станциядал гьазуран продукция хуьдай база ачухна. Инай ракьун рекьин вагонра аваз уьлкведин шегьерриз, промышленный центрайриз компотар, мижеяр,  маринадар рекье твазвай. Йисалай-суз  къазанмишзавай агалкьунрик тIвар-ван авай агроном Спецкийдин, инженер-экономист Виниченкодин, прораб Тарикъули Османован зегьметдин еке пай квай.

1960-йисуз совхозда девирдин истемишунриз жаваб гузвай школадин дарамат эцигна. Хейлин йисара юкьван школадин директорвиле ва ахпа хуьруьн советдин председателвиле Анварбег Амирасланова кIва­лахна.

Майишатдихъ адаз устадлу пешекар, тешкилатчи Мигьрали Бач­ханова регьбервал гудайла тарифлу агалкьунар хьана. Багъларин майданар хейлин артухарна. Хуьре яша­йишдин, культурадин имаратар эцигна: юкьван школа, участкадин больница, чи патара са­нани авачир хьтин культурадин дворец, аялрин бахча, кьве гьавайрин муьжуьд кIвал, пекарня, фермайрин комплекс, администрациядин дарамат, Юсуф Герейхановаз, Ватандин ЧIехи дяведа телеф хьайи­буруз памятникар…

Гьелбетда, ибур садни вилериз аквадайди тушир, эгер совхоз къазанжийрин иеси тахьанайтIа. Абурни майишатдин гьар са хиле багъманчийри, саларбанри, малдарри, механизаторри, уьзуьмчийри, магьсулдарри чIугвазвай гьакъисагъ, намуслу зегьметдин гьунарар тир.

Майишатдин вири хилера къазанмишай агалкьунриз, гьар йисуз къачузвай емишрин, салан майвайрин, ципицIрин, малдарвилин продуктрин виниз тир бегьерриз, консервиярдай продукциядиз, яшайишдинни культурадин дараматар эцигуниз килигна, сов­хоз галаз-галаз са шумуд йисуз республикадин Гьуьрметдин доскадиз, Москвада ВДНХ-дин выставкадиз акъудна. Хейлин рабочийрин, пешекаррин зегьмет гьукуматдин шабагьралди къейдна. Комсомолринни жегьилрин багъманчивилин кIвенкIвечи бригададин бригадир Рабият Исакьова СССР-дин Верховный Советдин депутатвиле хкяна. Вахар Айнахалум ва Айрухалум Нурудиновриз Ленинан ва “Знак Почета”, С. Мигьралиеваз Зегьметдин Яру Пайдахдин орденар, ципицIар битмишарзавай М. Рзахановадиз, Г. Мегьамедовадиз ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин гьуьрметдин грамотаяр гана, Тават Залбеговади КПСС-дин 24-съездда делегат яз иштиракна.

Гьелбетда, майишатдин зурба агалкьунрик кар алай участокрин регьберар, бажарагълу, тежрибалу пешекарар — Адуллагь Гьабибован, Василий Храпкинан, Мирзабег Абакарован, Биньямудин Гьажиханован алахъунрин пайни квай.

Эхь, пудкъад йисалай виниз вишералди халис зегьметчийри арадал гъайи, машгьурвилихъ тухвай совхозни, Советрин Союз чукIурайла, кIватна. Еке ва баркаллу коллектив чкIана, ичерин, шефтелрин, хутарин, жумарин, чуьхверрин, ципицIрин багълар инсанриз пай хъувуна, миллионралди банкаяр акъуд­завай консервиярдай завод, фермаяр, гаражар, техника тармарна. Къе багълар амаз­ма. Абур арендаторрив, лежберрини фермеррин майишатрив гва. Бегьерарни гьасилзава. Гьайиф хьи, виликан хьтин гьунарар гумач. ИкI ятIани, хуьруьн музейда машгьур совхоздин, ам арадал гъайи сифте инсанрин тарих хуьзва, ана школадин ученикриз чпин уьтквем бубайрикай, дидейрикай ихтилатзава. Абурун крар рикIелай ракъуриз жедайбур туш эхир.

Нариман Ибрагьимов