Гьуьжет ала­чир гьакъи­къат я: экономика чи яшайиш, уьмуьр вилик тухунин би­не я. Экономикади арадал гъизвайди я ви­ри мумкинвилер: чи­мивални, экуьвални, тухвални, сагъламвални, къуватлувални, илимлувални, культурани, мад ва мад хилер. Экономика авач — са хелни виликди фидач, инсан да­тIана тIалабчидиз элкъведа. ГьакI я хуьрни, районни, республикани, санлай чIехи уьлквени.

“Приватизация” лугьудай суь­гьуьрди чи акьван зурба государстводин кар алай вири къуватар (заводар, фабрикаяр, комбинатар, мяденар,  чилер, фермаяр ва икI мадни) кьилдин ксарин, чебни асул гьисабдай къецепатай чак  хъвазвай (долларар къачунвай) гьарамчийрин гъиле турвалди, Россия саки Африкада авай хьтин, вири рекьерай лап кьулухъ галамай уьлкведиз элкъуьрначирни?

Ина авай кьван хаммал (рудаяр, къизилар, нафтни газ, цIивин, кIарас, къумни къван, ятар, набататар, балугъар, къушарни гьайванар…), белки, маса гьич са уьлкведихъни авач жеди. Чи “акьуллу” карчийри а девлет вири къециз акъуд­на. Гьихьтин карханаяр та­хьай мисал авуна. Самолетар — къецепатай, машинар — къецепатай, мебель — къецепатай, парталар — къецепатай, дарманар — къецепатай, недай затIар (макаронар, чIахарар, некIе­дин продуктар, консервияр, къенфетни шекер ва икI мадни) — къецепатай, чарар — къецепатай… Чахъ вуч туна? Керпичар атIун, кIва­лер эцигун, гъилелди салаз пер ягъун, алакьдатIа, са хебни са кал хуьн… Мад вуч? Базарра чанта гваз къе­къуьн? Идаз-адаз лукIвал, къа­ра­вул­вал авун? Концертрин залра, ресторанра тухбур машгъуларун? Миллионралди инсанар, дяве авачиз, къирмиш хьана, хизанар чкIана, етимар артухарна… Фалужди яна эко­номика. Тарифарна Россиядин а чIаван президентдин, вири олигархрин, шоу-менрин, гуьрчег ледийрин Америкадани Великобри-танияда, Франциядани Бельгияда, Германиядани Канадада, масан­рани…

Урусар хъсанбур я лагьана. Кавказвийрал вагьшийрин тIвар атана… Прибалтикадин, Украи­надин, Гуржистандин националистриз (фашистриз) ватанпересар лагьана…

Бес чи тарих гьиниз фена? Чахъ са СССР-дин вахтунда экономикадин вири хилерай  къазанмишай садахъни тахьай хьтин агалкьунар авай эхир! И кардикай мектебдани вузда Ватандин тарихдай тарс та­гай­ аялризни студентриз — се­бий­риз­ чидач. Яшлубуруз чир тахьана жеч эхир? Гьатта социализмдин идеяяр инкарзавай “Сад тир Россия”, “ЛДПР”, “Гьахълу Россия” хьтин партийрин кьилеризни чир тахьана жеч… Абурукай парабур чпи маса гайи компартиядин членар тушир­ни?..­

* * *

Россиядин кьилиз маса президент, Ельциназ ухшар туширди, Ватандин таъсиб чIугваз жедайди атана — В.В.Путин. Гьалар масанихъ, чун патал хъсанвилихъ элкъвез гатIунна. Дуьньядин ампайри и кар вилив хвенвачир. Амма хьана ихьтин кар! Россия метIе­рилай къахрагъна! Душманарни ди­ли-пехъи хьана. Къецепатаз чи девлет акъудай олигархрини чпин рехъ хкяна — хаинринди, катна гьарниз. Ихьтин крар хьайиди Президент В.Путина вичин саки гьар йисан Чарара (2012-йисалай инихъ), саки вири еке гуьруьшрални гила гагь сана, гагь масана эвер гузвай экономикадин форумрални раижзава.

Виликан чи “амадагри”, чи тари­фариз, иллаки Горбачеванни Ельцинан, Украинадикай фашистрин муг — Антироссия туькIуьрна, ам яракьламишна. Идеологиядин рекьяй цIийи несилар — “урусар чи душ­манар я, абур кьена кIанда” лугьудайбур гьазурна. Пентагонди и кар патал миллионралди долларар харжна. Украинвийрин руьгь де­гишарна, гьакIни лукIар тирбур ерли мефтIер авачирбуруз — роботриз элкъуьрна. Къе вагьши дяве къурмишнава.

* * *

Экономикадин форумар — дуьньядин карчияр, экономистар, пулар гвайбур чина санал кIватIун (кIватI хьун) и дяведиз ва маса гьерекатриз аксивалзавай серенжемар я. Экономика кIват тавуртIа, дяведа чун гъалибни жеда! Санкцийривай чун кIудиз жедач!

Чун садлагьана виливни хуьн тавур жуьреда экономикадин ку­кIушрихъди фин лазим я лугьузва. Садалайни аслу тушиз.

Инал суал къвезва: жезвани гьахьтин нетижаяр? Арадал хквезвани чи чIехи ва гужлу промышленность? Чи самолетар, машинар, ста­нокар, гимияр, дарманар, парчаяр, чи ширинлухар, консервияр, фан продуктар, чIахарар, яр-емиш?.. Куь ацIурзава гилани чи ба-зарар, туьквенар, аптекаяр? Чи школь­никрив, студентрив вуч гва? Гьихьтин ктабрай абуру кIелзава? Гьикьван цIийи дараматар, поликлиникаяр, больницаяр, мектебарни бахчаяр эцигнава?..

Ибур регьят суалар яни? Экономикадин форумрал абуруз къимет гузва. ЦIийи-цIийи икьрарар кутIунзава. Миллиардрикай (долларрикай, манатрикай, юанрикай, маса пуларикай) рахазва.

Экономика вилик тухудай лап чIехи алатар авайди и йикъара Владивостокда, Самаркандда, масанра кьиле фейи форумрини къалурна. Кьилиз акъудиз тадатIа чал пехил, чав бягьс чIугвазвай дявекарри? Чи нефсетIри?

Дуьнья гзаф терефринди (многополярный) хьанва. Ам са Америкадилай аслу яз амач. Им умуд ар­тухарзавай кар я. Хъсан фикирар хъсан ксари, ягь-намус вилик квайбуру кьилиз акъудун лазим я. Ида дуьнья чукIуникай, кесибвиликай, дявейрикайни, лап хаталу азаррикайни хуьда… Амма “бизнес” лугьу­дайдахъ тух тежедай чIуру нефсни авайди фикирдиз къвезва.  “Бизнес”, “предприниматель”, “инвестор” — пуд гаф пуд кит хьиз я.  Абуру­ чи экономика хуьнни мумкин я, кIа­няй акъудунни…

Бизнесчи чина гьелелиг “чранвайди” хьиз туш. Винидихъ лагьан­вайвал, чи бизнесменри чеб патал зегьмет алачир рехъ — хаммал къецез акъудунинди кьунва. А рехъ зиянлуди тирди фадлай субут хьанва­. Фад дегишар тавуртIа, яни чи хаммал чкадал гьял тавуртIа, чахъ чи технологияр ва техника тахьай­тIа, чун датIана кьулухъ галамукьдайди­ гьеле алатай асирдин 30-40-йисара чIехи стратег ва арифдар И.В.Сталина лагьанай: “Кьулухъ галаму­кьай­бур гатадайди я…” Экономикадин а тарс куьгьне жериди туш.

Гилан чи президент В.Путинани а фикир гзаф сеферра тикрарнава. Гьукуматдини хейлин серенжемар кьабулзава. Карчийрини инвес­торри (пул гвайбуру) экономикадин а тарс кьун  лазим я. Гзаф экономистри къейдзавайвал, эгер гилан шартIарани (кьезил кредитар, гъвечIи налогар, яргъал вахтунин харжияр ва икI мадни) чина “бизнес” лугьудайда Россиядин экономика, россиявийрин дуланажагъ, яшайиш хкаж тавуртIа, анжах са вич тухариз хьайитIа, ахьтинди агалун, карханаяр, такьатар государстводи вахчун лазим я.

Къецепатаз катнавайбурун хсусият — еке мулкар, карханаяр ина ама, гьабурун хсусият я лугьузва. Хаинрихъ хсусият вучиз амукьзавайди я ина? Чун ягъун паталди яни? Зарпанд алачир бизнес, заз чиз, жедайди туш…

Гьа са чIавуз и “акьуллуйри” чпин лап чIехи карханаяр кIватна лугьуз, абур акъвазарунин чарар (рекьер) туькIуьрзава. Низ хийир, низ зиян жезва и кардикай. Саботаждикай?..

Генани лугьузва: зарпанд — план я. Планда гуя мумкинвилер агалзава. Бес плотина (цин гьамбархана), гуьтIуь турба тахьайтIа, ГЭС-дин турбинаяр элкъуьриз жедани?

Чахъ мефтIедин центр хьун лазим я, лугьузвайбурни ава… Ада вири чкайрал эцигдай…

И жигьетдай эхиримжи вахтунда Дагъустанди, кьиле цIийи регьбер С.А.Меликов аваз, къачузвай камарни хъсанбур, инсанрик руьгь кутазвайбур я. Чи кьилин карханайри (“Дагдизель”, “КЭМЗ”,  Огнидин шуьше цIурурдай, Къизлярдин коньякрин комбинат ва масабур) цIийи технологияр кардик кутуналди, алай девирда истемишзавай продукция (шей) акъудзава, зегьмет чIугвадай вишералди цIийи чкаяр артухарзава.

Гьа тегьерда чи аграрникри — уьзуьмчийрини багъманчийри, саларбанрини прунзчийри, хипехъанрини малдарри къачузвай камари умудар артухарзава. Абурун агалкьунри чи дагъвийриз уьмуьрдин шартIарани (рекьерни муькъвер, поликлиникаярни мектебар, газдинни электричестводин линияр, булахарни къаналар) артухардай мумкинвални гузвайдал шак алач. И рекьера инвесторар, пул гвай карчияр — бизнесчиярни кьулухъ акъваззавачирдакай хейлин хъсан хабарар агакьзава. Вири уьлкведа икI хьун лазим я.

Иншаллагь, залан къванер чкадилай юзазва, гьерекат виликди фида… Амма “саботаждин” (“банкрот хьанва” лугьунин) вилик пад дибдай кьун герек жезва. Чи къенин  шартIари а кар истемишзава. Далу мягькем тушиз, фронтда гъалибвилер къачуз тежедайди тарихди чаз субутнава…

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор