Зи вилик “Лезги газетдин” 36-нумра ква. “Къеле хуьн патал” макъалада РД-дин Кьил Сергей Меликова Ахцегьа федеральный дережадин медениятдин ирсинин объектрик акатзавай къеле хуьнин месэладай кьиле фейи совещанидал Ахцегьрин къеле гуьнгуьна хтунин чарасузвилин месэла къарагъарай РД-дин Халкьдин Собранидин депутат Имам Яралиеваз сагърай лагьайдакайни хабар гузва.
Югъ жедайла, регъве авайдазни чир жеда лугьудайвал, республикадин дережада медениятдин ирсинин объектар гуьнгуьна хтунин месэлаяр гьялунин карда лезги районрални нубат атунал за шадвалзава. Лугьун лазим я хьи, тарихдин еке метлеб авай шегьеррикай сад тир къадим Дербентдин месэла къарагъарай векилни Имам Музамудинович тир. Лагьана кIанда, И.Яралиева лезги халкьдин милли ирс, меденият хуьник кьетIен пай кутазва. Вирибурукай рахун тавуртIани, СтIал Сулейманан районда эцигнавай Алкьвадар Гьасан эфендидин музей къейд ийиз кIанзава.
Гьелбетда, патарилай къвезвай туристрин ва амай ксарин фикир желбдай имаратар, тIебиатдин гуьмбетар, музеяр ва маса чкаяр авай хуьрер чахъ кIамай кьван ава. Месела, Рычал цин дере, КIварчагърин дере, Вини СтIалрин мискIиндин имарат ва масабур.
И макъалада заз Агъа СтIалрин хуьруькай, адан еке мулкарикай, къайи булахрикай ихтилатиз кIанзава. Ина вирибуруз машгьур тарихдин метлеб авай имаратарни ава. XX асирдин Гомер, Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулейманан музейдикай дуьньядиз хабар авай макан хьана. Аниз къвезвай кьван инсанар акурла, Агъа СтIалрин хуьруьз “Шииратдин Мекке” тIвар ганва.
Кьвед лагьайди, жуьмя-мискIин. Хуьре жемят гзаф аваз, са мискIинда дар тирвиляй пуд мискIин эцигнавай: Жуьмя, Кьулан ва Агъа магьлейрин, гьакI Агъа СтIал-Къазмайрални — са мискIин. Абурукай къенин юкъуз Агъа СтIал-Къазмайрал алайди ва жуьмя-мискIин кардик ква.
Квелди жуьмя-мискIин тафаватлу я? 1993-йисуз инаг Сад тир Арабрин Эмиратрин векилрин пулунин куьмекдалди цIийи хъувуна ва вири жуьредин къулай шартIар тешкилайла, пулунин такьатар гайи ксар жуьмя-мискIиндин къеце ва къене патарин акунриз, авунвай цIийивилериз килигнай ва чеб рази хьайиди малумарна. Абуру тестикьарайвал, Агъа СтIалрин жуьмя-мискIин, Абу Убайда бен Альжарахидин девирдинди я ва и делил мискIиндин цлал, лацу парчадал кхьена къейднава.
Жуьмя-мискIиндин мад са кьетIенвал ам я хьи, ана Атлухан эфендидивай Ярагъ Мегьамеда тарсар къачуна. МискIиндин дарамат тахминан 1912-1913-йисара цIийи хъувурди, Амри Ризаевич Шихсаидова цла тунвай къванцел авунвай кхьинар кIелайла, тестикь хьанай.
Агъа СтIалдал атай инсанрин фикир чпел желбдай чкайрикай садни тIебиатдин бахшанд — Латарин чинар тар я. Адакай куьруьдаказ “Лезги газетдани” кхьенай, амма адалай гуьгъуьниз хьайи дегишвилерал са кIус гегьеншдиз акъвазиз кIанзава.
Сифте яз а тар, за тарихдин илимрин доктор, профессор Амри Ризаевичаз къалурайла, чна ам алцумна: таран тандихъ элкъвена муьжуьд метрдилай артух яцIувал авай. Алимди и тарцин яшар муьжуьд виш йисалай артух тирди къейдна.
Мягьтел жедай кар я, СтIал вацIалай эгечIна, куьгьне Курхуьруьв агакьдалди экIя хьанвай Булахрин там ва булахар амачирла, Латарин чинар тар гьикI амукьна ва ам куь хвена? ПIире! ИкI лагьайла, мягьтел жедай кар авач. Диндал кIеви инсанри, пIирен тIварар алай маканар, тIебиатдин тарар, тамар, дараматар хуьзвайди тир. Латарин чинардин патав Латарин пIир гва. За и тарцин тарихдин гьакъиндай Москвадин тамарин майишатдин идарадиз малуматар рекье турла, абуру Латарин чинар, “196” нумра алаз, “Яшлу тарарин” сиягьда тунва.
Заз Латар чинардиз пешекарри ахтармишна ва дуьз малумат гана кIанзавай. Зи тIалабуналди, Москвадай атай кьве пешекарди, чкадал лазим къайдада ахтармишунар кьиле тухвана. Абур ихьтин фикирдал атана: Латарин чинар тарцин яшар 800-лай артух ва ам, Крым акахь хъийидалди Россиядин сергьятра — сад лагьайди, Крым акахь хъувурдалай гуьгъуьниз, Россияда — пуд ва Дагъустанда сад лагьай тар я.
Заз тарихдин метлеб авай и тарцин гьакъиндай са шумуд теклиф гуз кIанзава: Латарин чинар тар ва адан патав гвай гьар жуьредин емишрин тарар авай багъ къайдадиз гъин, Дербентдиз физвай шегьре рекьелай Латарал къвезва рехъ цIийикIа туькIуьр хъийин.
И месэладиз талукь идарайри фикир гудайдак за умуд кутазва.
Сажидин, шаир
