ЯЛЦУГЪ ЭМИНАН — 320 йис

ЦIи лезгийрин классикрикай сад тир зурба ашукь, шаир Мегьамед-Эмин дидедиз хьайидалай инихъ 320 йис тамам жезва. Берекатлу лезги чилел Ялцугъ тIвар алай кьве хуьр хьуниз килигна, Ялцугъ Эмин дидедиз хьана, кIвачи чил кьур Ах­цегь райондин Ялцугърин хуьруькай сад-кьве гаф. Садбуру хуьруьн 800 йис, муькуьбуру 1200 йис я лугьузва. Вичикай шаир хьайила, Эмина икI лагьанай: “ЧIехи Ватан гъвечIи хуьрелай башламиш жезвайди рикIелай алудмир. Зи тIвар Мегьамед-Эмин яз, за жуваз Ялцугъ-Эмин лугьуз тун дуьшуьшдин кар туш”.

Икьван таъсирлу гафар лагьанвай ашукьдин хайи хуьр уьлкведин картадал аламач. Ам урус пачагьлугъдиз акси экъечIай Гьажиисмаила, Мегьамед-Эминни Насруллагь Нури хьтин шаирри, чеб диндин илимар кIелуналди эфендивилин дережадив агакьай Агъамирзедини Сеферкъулиди, Байрамани Гьалима, вичихъ Гарагъ ва Къаракуьре  хуьрера медресаяр хьайи, Ахцегь райондин шариатдин дуванханада гзаф йисара кIвалахай Нури-Эфенди хьтин динэгьлийри Советрин девирда партийно-советский чIехи идарайра кьилин къуллугърал хьайи Ибудуллагь Керимова, “Дагъустандин лайихлу багъманчи” тIварцIиз лайихлу хьайи, Октябрдин революциядин, “Зегьметдин Яру Пайдахдин”, В.И.Ленинан орденрин сагьиб хьайи Гьасаналиев Эмира, гьа ихьтин тIвар-ван авай гзаф маса ксари машгьурна.

Винидихъ тIварар кьунвай гьуьр­метлу вири ксарин арада зари ва ашукь, вичел чан аламаз риваятриз элкъвей Мегьамед-Эмина (Ялцугъ Эмина) кьетIен чка кьазва. Ам зурба ашукьрикай ва зарийрикай сад хьана. Ада, чуьнгуьр хурал кьуна, Эрменистандал, Ширвандал, Шабрандал, Баку ва Дербент шегьеррал цIар илитIна, вичиз Ялцугъай тир Эмин лугьунал дамахна.

Сифтегьан чирвилер Мегьамед-Эминаз хайи хуьруьн, Ахцегьрин ва маса медресайра къачудай, лезги, туьрк ва араб чIаларал савадлу жедай мумкинвал хьана. Зариди вичикай ихьтин гафар тунва: “Илимдин гуьгъуьна гьатайди камалдив агакьда. Зани са тIимил лацу-чIулавдакай кIелнава”.

Ширин сес авай, устадвилелди чуьнгуьр ягъиз чир хьайи Эмина  ашукьвилин пеше хкяна, уьмуьрдин эхирдалди ам пешедиз вафалу яз амукьна. Зурба ашукьрин ма­кан тир Азербайжан пата адаз иллаки еке гьуьрмет авай.  Машгьур мугъул ашукьрихъ галаз гьуьжетриз экъечIиз, гъалиб жез, Мегьамед Эминаз Къуба патан ханди пишкеш яз Фий хуьруьн еке мулкарикай сад багъишнай. Фиярин хуьруьн кьуьзуь итимрин рикIел а мулк къени алама.  Къунши вилаятрин хуьреризни шегьерриз физ-хтун адет хьайи Эмина чкадин халкьарин зарийрин тежрибани чирна, дуьшуьш хьайи ашукьрихъ галаз гьуьжетриз экъечIиз, шииратдин межлисра вичин устадвал хкажна. Дербентви зурба ашукь Гуьлбар-ханумахъ галаз хьайи гьуьжетрайни Ялцугъ Эмин савадлу кас тирди аквазва.  Килиг садра Эмина Гуьлбараз вуч лагьанайтIа:

Зун Эмин я, элиф-бейдай зи кьил

фадлай акъатнава,

На цайиди, Назлу Гуьлбар,

за кIелдай вахт алатнава.

Яргъалди давам хьайи гьуьжетрин межлисдал, малум тирвал, Эмин гъалиб хьанай. Гуьлбара эхирдай икI лагьанай.

За ви гъиляй тавар чуьнгуьр къачудай,

Ви суалриз за жавабар хгудай.

Ашукь Эмин, вун гьатнава рикIе зи,

Захъ гаф амач и межлисдал лугьудай…

Эминакайни Гуьлбаракай халкьдин сивера ихьтин са риваятни ама. Межлис куьтягь хьайила, Эмин вичин хванахвадин кIвализ хъфена. Гуьлбаран хиялда лагьай­тIа, пакад юкъуз вичин чуьнгуьр  Эминаз багъишун ва адахъ галаз уьмуьр сад авун патал ялавлу муьгьуьббатдикай гаф-чIал лугьун  авай. Гуьлбаран стхаяр и кардиз ак­си тир. Абур чпин вахан винел гъалиб хьайи Эминан чандиз къаст ийиз гьазур жезвай. Эминан хванахвадиз и кардикай хабар хьана, ада Эминаз гьа и йифиз хуьруьз хъфин буйругънай. Пакад юкъуз Гуьлбаран вилер Эминан рекьел хьана. Эмин атана акъатнач. Гьа­къи­къат­дикай хабар хьайи Гуьлбар гьайифдилай начагъ хьана, хажалатди зайифарна, са шумуд вацралай и дуьньядилай фена лугьуда. Гьар сеферда гьихьтин сиягьатрай хквез хьанатIани, Эмин хайиди тир Му­гъу­лах дередиз цIийи манияр, чIа­лар, шииратдин тамам хазинаяр гваз хкведай. Эминанни Гуьлбаран гьуьжетрин чIалари ла­гьайтIа, лезги литературада мягь­кем чка кьунва. Эмина кхьей чIехи эсеррикай сад “Ялцугъ Эмин” тIвар алай не­гъил я.  Гзаф ашукьриз (а чIаван) хуралай чидай, абурукай яз цуругъви ашукьар тир бубани хва Аскерханазни ТIажибаз. Гьайиф хьи, а негъил чаз, адан ирссагьибриз, гьат хъувунвач.

Халкьдин сивин ихтилатар гьисаба кьуна, шаир Насруллагь Нуридин (1908-1971-й.) гъиле хьайи Эминан ирс дериндай кIелайла, ихьтин фикирдал къвезва: ашукьди са яшдиз акъатайла, ЦIахур, гуьгъуьнлайни Илису вилаятдин эмир хьайи кьвед лагьай Алисултанан идарада мирзевилин везифаяр тамамарна, яни ашукьдикай, савадлувални, арифдарвал себеб яз, Алисултанан советник, медениятдин месэлаяр гъиле авай меслятчи хьана. Лугьун лазим къведа, Алисултана Шекидални, Варта­шен­дал гьужум авур чIавуз адан аскеррин арада Ялцугъ Эминни авай, адал “Женгчи шаир” тIварни акьалтнай.

Эминан яратмишунрикай, шииррин мана-метлебдикай лагьайтIа, абур са шумуд чкадал пай жезва: муьгьуьббатдикай, яшайишдикай, дин-имандикай, гьа чIаварин вакъиайрикай кхьенвайбур. Заридин бязи чIалар манийриз элкъвенва. Абур рикI алаз Ихрек Режеба, ашукь Абдула, Ражаб Сафарова, Жамал  Шагьмарданова ва маса манидарри лугьудай.

Куьредай жагъай гъилин хатIа­рин альманахда Эминан шиирри лайихлу чка кьунва. Ида ам чи къадим заманайрин литературадин устад векилрикай сад тирдан гьа­къиндай шагьидвалзава. Жуьреба-жуьре йисара кхьей ашукьдин чIалар гьам Азербайжандин, гьам Дагъустандин ашукьрин гъилерай-гъилериз физ, халкьдин арада чкIанай. Исятдани Азербайжандин хуьрерай адан гъилин хатIар-яратмишунар гьат хъийизва.

Къебела райондин Дуружа хуьряй гьатнавай гъилин хатIарин ктаб ана кардик квай музейда хуьзва. За фикирзавайвал, вичин вахтунда чи гьуьрметлу хуьруьнви Алимужрим Та­гъи­евичаз гьа и республикадин Къазмалияр тIвар алай хуьряй  гьатай ашукьдин яратмишунар и арифдар касдин архивда ама. Чи тIвар-ван авай арабист, рагьметлу Гъалиб Садыкьидин, филологиядин илимрин кандидат Фируза Вагьабовадин, публицист Ильясов Гьажидин гъилера аваз хьайи Эминан шиирар гьеле чав, адан ирссагьибрив, агакь хъувунвач.

Малум тирвал, 2010-йисуз Ялцугъ Эминан са гъвечIи ктаб, “Ша, Дилбер” тIвар алаз, Дагъустандин ктабрин издательстводи чапнай. А ктабда шаир Насруллагь Нуриди туьрк ва араб чIаларай авунвай таржумаяр гьатнава. Гила чаз ашукь­дин цIийи ктаб акъудиз кIан­зава. ТIалабзава, эгер куь гъилера Ялцугъ Эминан шиирар аватIа, абур “Лезги газетдин” редакциядиз агакьарун.

Ялцугъ Эминан уьмуьрдикай, гьуьрметлу дустар, чаз чизвайди кIус-тике я. Адан яратмишунриз ДГУ-дин профессор Гьажи Гашарова, Фируза Вагьабовади, илимрин доктор, профессор Гьажи Аслановича еке къимет ганватIани, илимдин бинедаллаз дериндай ахтармишнавач. Ялцугъ Эмин вичикай яцIу ктабар, метлеблу монографияр кхьиниз лайихлу шаир, ашукь тир. Вучиз ятIани алай аямдин чIаланни литературадин алимри и кардиз фикир гузвач.

Шад жедай кар ам я хьи, 2017-йисуз Ялцугърин жемятди бине кутур Советский хуьруьн са куьчедиз Ялцугъ Эминан тIвар ганва. Сагърай  и кар рикIел атай жемят, хуьруьн администрация.

Ялцугърин хуьр ватандиз вафалу гзаф ксаралди тафаватлу я. Эмин хьтин зурба шаирарни ашу­кьар дидейриз виш йисарилай садра жезвайди я. Жуван гафариз къуват яз лугьун хьи ХVII асирдин ашукь ва шаир Ялцугъ Эмина гъиле кьур къелем, ХIХ асирда дидедиз хьайи лезгийрин рикI алай ша­ир, Ялцугъ Эминан тIварун стха Етим Эминаз кьисмет хьана. Бес им вичел фикир желбдай, тажуб же­дай кар тушни? Ибур лезги литературада чпин тIварар къизилдин гьарфаралди кхьиниз лайихлу ва­тан­эгьлияр я! Етим Эминан гъиле хьайи къелемни гьа вич хьтин зурба шаирдал хкведайдал шак алач.

Гьуьрметлу дустар! “БалкIан кьейила — пурар, игит кьейила тIвар амукьда”, лугьудайвал, лезги ­ли­те­ратурадал чан аламай кьван Ялцугъ Эминни чи арада сагъ яз амукьда.

“Зун хъфейтIан, хъфидач зи хиялар” — лагьай шииратдинни эдебиятдин нурлу гъетерикай сад хьайи зари ва ашукь Мегьамед-Эминан (Ялцугъ Эминан) тIвар эбеди яз амукьда.

Майил Эфендиев