( Эвел 20-нумрада ). Макъаладин сад лагьай чи сайтдай и ссылкадай кIелиз жеда: 

Жувакай

Зун Мегьарамдхуьре 1948-йисуз дидедиз хьана. Ана школа акьалтIарна, Дагъустандин пединститутдин физикадинни математикадин факультетдик экечIна. КIелдай йисара хьайи агалкьунриз килигна, институт куьтягьайла, ана кIвалахиз туна. Са йисуз, а де­вирда къанун тир­вал, армияда, (Венгрияда), къуллугъна. Ахпа Ленинградда Герценан тIварунихъ галай пединститутдин математикадин анализдин кафедрадин аспирантурада кIелна, диссер­тация хвена. ЯхцIур йисалай виниз вахтунда педуниверситетда тарсар гана.

— Чи бубаяр дагълух Хважайрин хуьряй я, — суьгьбетзава Тажидин муаллимди. — Буба Ли­ва­уддин фронтдай хирер алаз хтанай. (Мад гаф кв­а­тай чкадал: “Ливаъ” — “пайдах” лагьай чIал я, “ливауддин” жез­ва — “диндин пайдах”.) Ада Ме­гьарамдхуьруьн районда военкоматда кIва­­лах­на. А чIавуз ам мегьарамдхуьруьнви рушал эвленмиш хьанай. Заз чидайвал, чи чIехи буба Тажидин, чирвилер авай динэгьли, вичин девирда Кьасумхуьруьн райондин Хтунрин хуьре мискIиндин имам тир. (“Тажуддин” — “диндин таж”).

Инсандин уьмуьрда са вахт алукьда, ада дуьньядин вири аламатар, уьмуьрда жедай-тежедайди маса жуьреда гьисс ийиз эгечIда. И кар­диз гьар жуьре дуьшуьшрини къуват гуда. Руьгьдани, бейни­дани дегишвилер садлагьана, кьуьзуь кьиляй, жезвайди туш, жегьил девирри­лай эгечIна, къвез-къвез жезва. Закай рахай­тIа,­ мумкин я, сифте зак хкIур дуьшуьш: 1988-йисуз чIуру уьзуьрдикди зи уьмуьр­дин юлдаш кечмиш хьана. Зун яшар тахьан­вай пуд аял гваз амукьнай… Араб чIал чириз, исламдиз майил ийиз, зун масабуруз жув къалурун патал эгечIначир. И кар садазни чинни ийизвачир. Дин — жув, жуван чан патал я, масабуруз къалу­рун патал — ваъ. Иман сир я вини Аллагьдин арада авай…

Закай имам, гьелбетда, чIехи буба чешне яз, адан рехъ кьада лагьана хьайиди туш. Виридаз чизва: чи патара капI ийидай кас амачир. Вири Лезгистанда диндикай хабардар сад-вад кас, белки жагъи­дай жеди. Чи лезги гадайри теклифна: муаллим, бес мис­кIиндиз лайихлу имам герек я. Вуна и кар гъи­ле кьуна кIанда. Зи яшарни тирвиляй, чирвилер­ни авайвиляй. За теклиф кьабулна. Муфтийди зун и мискIиндин имамвиле тестикьарна са йисалай тIимил вахт я. И везифа­яр хивез къачурла, универ­ситетдай зун экъечI­на. Ина кIвалах гзаф ава.

КIвале суьгьбет

Чун Тажидин муаллимдин кIвализ хтана.­ Адетдин гъвечIи кабинет — интеллигентдин кIвалахдин чка: компьютер, гзаф кьадар ктабар, дуьньядин классикадин художественный эсерар. Адан гъилик лезги шаиррин куьгьне ктабарни ква. Заз чир хьайивал, Тажидин муаллимди араб чIалай таржума авунвай, исламдин классикадик акатзавай пуд ктаб Москвада — Санкт-Петербургда “Ди­ля” издательствода чапнава, абур Россияда­ни, мукьвал къунши уьлквейрани кIелза­вай­бурув агакьнава. Араб чIалай лезги чIалаз ада ал-Гъазалидин “Дуьз рекьин эвел” ктабни элкъуьрнава.

— Педуниверситетда муьжуьд йисуз кьван зи асул кIвалахдихъ галаз санал за къецепатан уьлквейрин чIаларин факультетда араб чIалан тарсарни­ гана, а чIавуз пешекарар ава­чирви­ляй. Араб чIал за жува-жуваз чирайди я. Ахпа 1995-йисуз жуван чирвилин дережа ахтармишдай ва хъсанардай мумкинвални хьана:­ Сирияда, Дамаскда, “Абу Нур” лугьудай исламдин уни­верситетда имам­­рин дережа хкаждай пуд вацран курсара кIелна. Махачкъаладиз анай са аварви атанвай, Да­гъустандин имамриз ана кIелун теклифиз. За педунивер­ситетдин­ араб чIалан кафедрада кIвалахдайла, гьаниз ам акъат­на, луь­кIуьнар хьана. Ада зазни курсара кIе­лун меслятна. Бубаяр-мугьажирар Сириядиз акъатай, гьана дидедиз хьайи пуд лагьай несилдин аварви тир а кас. Чун араб чIалал рахазвай, чпин чIални, зун гъавурда акьурвал, адаз хъсандиз чидай…

— Гьеле университетда кIелдай йисарилай Фридрих Энгельсан са чарчяй гафар зи рикIел ­алама: араб чIал чириз зун гьич алахъни ийидач… Европадин халкьарин къад чIал чидай, фарс чIал чирун патал вичи-вичиз кьве гьафтедин вахт эцигай­ адаз араб чIал чирун четин аквазвай. Вуна ла­гьайтIа, Тажидин муал­лим, ам чирдай къаст ­авуна…

— Къаст тавуна, гьелбетда, жедач, ала­хъу­нар екебур герек я, мадни вахтни кIанда, ах­па рази же­дай нетижайрив агакьда. Исятда, Аллагьдиз шукур, Къуръан кIелдайла, зун, чи хайи лезги ва я урус чIаларал кIел­за­вай затIарин хьиз, адан  гъавурда акьазва, гьалтзавай кье­тIен четинвилер авач. Са кIе­лун­ тIимил я эхир: ракъурнавай аятар куьн па­­тахъай, вуч себебар аваз, гьи вакъиадихъ галаз алакъалу яз лагьанвайди ятIа, гьамни чир хьана кIанда. И чирвилер заз иллаки гила, мискIиндин имамдин везифаяр тамамардайла, герек къвезва.

— Чун — Россиядин культурадин инсанар я, чна дуьнья чирзавайдини урус чIалал я. Гьа чIалал Къуръанни кIелзава. Адан вирида­лайни машгьур таржума академик Игнатий Крачковскийди авуна. Къуръан вичин чIалал кIелзавай вуна адан таржумадиз гьихьтин къимет гудай?

— Малум тирвал, Крачковскийди Къуръан­ сту­д­ент­риз араб чIал чирун патал таржума ийиз­вай. АкьалтIар тавунвай таржума академик кьейи­далай кьулухъ чапайди я. Зи фи­кирдай, а таржумадай Къу­­­ръан халисандиз чириз жедач… Хейлин гъала­тIар, дуьз гъавур­да акьун тавунвай­ чкаярни ава. Эгер гьазур ту­шир кас ятIа, кIе­лай­ла, ана вуч лу­гьуз­­­ва­тIа, гъавурда акьадач.

— Урус чIалал вуна Къуръандин гьи таржума кIелун меслятдай?

— Гьар са таржумадихъ вичин хъсанвилерни, рехъ ганвай кимивилерни ава. Гьа Ме­гьамед-Нури Османован таржума. Крачковскийдилай тафаватлу яз, ада баянарни гузва, чIал гъавурда акьадайди я, анжах гъа­ла­тIар гьадани ахъайнава. Къулиеван (ам азербайжанви я) таржумани ава. Гьа таржумадани са кьадар гъалатIар аватIани, ада урус чIалаз авунвай таржума хъсанбурукай сад яз гьисабзава.  Лезги чIалал кIелзавай­буруз за Ямен Мегьамедова авунвай Къуръандин таржума жагъурун меслятдай. Зи фикирдай, араб чIал ва шариат лап хъсандиз чизвай и касди  лезги чIалаз авунвай и таржумадилай хъсанди бажагьат жагъида.

— Араб чIалай вуна таржума авунвай ктабрал акъвазин…

— За урус чIалаз элкъуьрнавай пуд ктабдиз дуьнья акунва. Кьуд лагьайди издательстводиз ракъур­нава. Вад лагьайди зи вилик ква, адал кIвалах физва. Им сифтегьанди тир: “Жемчужи­ны аль-Бухари”, сад лагьай ктаб — Пайгъамбардин  гьадисаяр, ба­янарни галаз. Им иллаки кIел­­завайбуру хушдиз кьабулзавай, абуруз бакара къвезвай ктаб я. Таржу­ма сифте яз 2009-йи­суз акъатна, анлай кьулухъ мад, заз чидайвал, ам кьуд сеферда чап хъу­вуна. Араб чIалал и ктаб за Иракдиз фейила, гьанай гъайи­ди тир. Ахпа за гьадисрин вад томдикай ибарат тир кIватIал таржума ийиз башламишна. И кIватIал­да неинки­ са гьадисар, гьакI а гьадисриз баянар яз вири шариатни куьрелди гъанва. Винидихъ лагьайвал, абурукай кьве том урус чIалал акъатнава.

— Абу Гьамид ал-Гъазалидин “Дуьз ре­кьин эвел” лезги чIалаз гьикI хьана таржума авуна?

— Ам Диндин управленидай меслятна авур кIвалах я. И ктабда мусурмандиз талукь фер­зе­рикай­ ихтилат физва. И месэлайрай 90-йисара, гуьгъуьнлайни “Лезги газетдизни” зи са кьадар макъалаяр акъатнай. Га­зет за датIана кIел­завайди я, чи куьгьне ша­иррин шейэрни. Инсан­диз абурун имандин гьиссер-фикирар гьатнавай эсерри ийидай таъсир зурбади я. Гена гила абур кIелза­вайбурал агакьзава. Чи эдебиятдин виридалайни гьунарлу векилар — Кьуьчхуьр Саид, СтIал Сулейман, Етим Эмин, Алкьвадар Гьасан-эфенди — еке иман гвай инсанар тир.

Етим Эминан и ктаб аку, им зав гваз са ях­­цIур йис я. Жегьил йисарилай инихъ адан эсерар за гьа­­миша кIелзава. Са Эминан шиирар — ваъ, чахъ зур­ба бажарагъдин шаирар мад­ни ава. Вири и йиса­ра за газетдиз акъатай виликан шаиррин эсерар кIватI­­зава, кIелзава, иллаки — виликдай чап тийизвайбур. Абуруз за ийизвай итиж лезги ватанпересдинди я. Жуваз чIални чир жезва, чи тарихни, культурани.

Адаз бес тежезвайди вуч я лагьайтIа, — вахт. Мис­­­­кIиндал еке зегьметар чIугуна кIан­за­ма. КIвале,  таржумайрин кIвалах давамарзава. Гьафтеда кьве югъ квачиз, амай йикъара Тажидин муаллимди са мис­­­кIинда Къу­ръ­ан­ чирдай тарсарни гузва. Амма же­­гьилриз цIуд йисара чирвилер гайи адахъ галаз суьгьбетзавай вахтунда чун маса месэлайрикайни рахана.

— Жегьилар юристарни экономистар жез гьавалат хьайи вахтар алатзава, — лугьузва ада. — Гьуьжет­ алач, гуманитарный илимар важиблу я. Анжах девирди маса илимризни артух фикир гун истемишзава: математикадиз, физикадиз, химиядиз. И жуьредин илимри я дуьнья вилик тухузвайди.

— Алай девирда жегьилри къачузвай образованидин дережадал разивал къалурдай кас гьар кткана гьалтдач. Ви фикирдай, 90-йисарилай инихъ и хел са жуьре хьайитIа­ни гуьнгуьна гьат хъийизвани?

— Уьлкведа образованидин хиле гьалар гуьнгуьна гьат хъийизва жеди, алахъунар ийиз­ва. Моск­вада, Питерда, масанрани, эхь, хъсан патахъ элкъвенва. ЯтIани РагъэкъечI­дай патан уьлквейрин дережадив гекъигиз жедач.

— Чи республикада авай гьаларикай рахайтIа?

— Чина жегьилри къачузвай образованидин ери агъуз тирди садазни сир туш. Аспирантура­да кIелна хтана, 1972-йисалай инихъ за студент­риз тарсар га­­на. Гьавиляй завай гъавурда аваз лугьуз жеда: а де­вирда лап хъсан, тарифдин образование гузвай. Да­­гъус­танда чирвилерихъ ялзавай, алахъна кIел­дай­ жегьиларни, абуруз тарсар гузвай лайихлу муаллимарни авай. Гила лагьайтIа… Жуван тежрибадай, математика гуникай лугьун. Са патахъай, сятер­ни тIимилар­нава, чир­вилерин дережа агъуз аватна­ва, муькуь патахъай, математикадай ийизвай истемишунар екебур я. Зи патав исятдани, а кIва­лахдик кумачтIани, гьар юкъуз ЕГЭ-дин суа­лар­ гваз аялар къвезва. Гьикьван вахт авач­тIани, квалификацияни квахь тавурай лагьана, за абурухъ галаз кIвалах­зава, гьавиляй заз чизва.

Гьалар ахьтинбур я хьи, школайрин хейлин му­ал­лимривай ЕГЭ-дин задачаяр, иллаки абуру­кай эхиримжи ирид, гьялиз жезвач. Са пуд йис вилик Ра­мазан Абдулатипова республикадин муаллимрин чирвилерин дережа ахтармишун патал абур ученик­риз гузвай ЕГЭ-дин задачаяр гьялиз мажбурнай. Зун гзаф йисара гьа сифтедилай ЕГЭ-дай эксперт тир. Гьавиляй а чIавуз муаллимрин кIвалахар за ах­­тармишнай. Абурун­ са пай кьабулиз тежербур тир. Баллар гузвай виниз дережадинбур анихъ амукьрай, гьатта юкь­ван четинвилин задачаярни абурувай гьялиз­ хьанвачир… ЦIувад агъзур манат мажиб­­­ къа­чуз,­ гьихьтин хъсан математик школадиз фида?!­ Муь­куь патахъай, чи школайриз килиг. Хуьрера гзафбур куьгьнебур я, ацахьзава­. Шегьеррин школайра гагь-гагь са класс­диз яхцIур ученик язава. Ях­­цIурни вад декьикьада муаллимди нивай вуч хабар кьада­, куьн гъавур­да твада­, ам квев агакьда?­ Еридин обра­зовани­ди ла­гьай­тIа, аялдихъ галаз кьилди кIвалахун истемишза­ва. Эхь, агьваллу хизанри чпин аялар хъсан школайриз тухузва, девлет­луйрини гьукумда авайбуру — къецепатан уьлквейриз. Ан­г­лияда, Францияда авай гьалариз да­тIана тегьнеярни язава, абурун аялри анра кIелни ийиз­ва.

— Тажидин муаллим, вуна уьмуьрлух жегьилрихъ галаз кIвалахна. И месэладал атайла, алай девирдин са хъсан патахъай лугьуз жедани вавай?

— Вучиз лугьуз жедач? Ингье, газетдай кIел­на, Дербентдай тир са жавандикай школьникрин Вирироссиядин информатикадин олимпиададин призер хьана, Махачкъаладай тир муькуь ученикдикайни математикадай. Им 50 йисан къене сад лагьай­ сефе­да хьайи кар я. Ихьтин хабарри гьамиша рикI шадар­да.

Эхирдай за вири лезги мусурман стхайриз ва вахариз алукьнавай пак Рамазандин варз мубаракзава. Къуй Аллагьди куь ибадатар кьабулрай, Ам квелай рази хьурай.

Алибег Омаров