Виликрай ихьтин суал рикIелни къведачир. Чун, дяведин йисарин аялар, ктабрихъ тамарзу яз, бязи вахтара рикIиз кIанибур жагъин тийиз, идавай-адавай кирида къачуз хьайибур я. “Букварь” чна, пак ктаб хьиз, кьилдин кьацIал эцигна, хуьдайди тир. ГьикI хьи, ам чи аялрин са шумуд несилдив агакьзавай.
Саки гьа и тегьерда гъвечIи несилрив чIехибурулай урус чIаланни литературадин, физикадинни математикадин, химиядинни биологиядин, маса ктабарни агакьарзавай. Ктабар ремонтунин махсус тарсар тухудай.
Художественный литература кIелун, кIвалера хуьн савадлувилинни меденивилин кьилин лишанрикай сад яз гьисабдай. Виридалайни багьа мугьманар патал хуьдай савкьатарни хъсан ктабар тир.
Ктабар кхьизвай ксар чна арифдаррив, виридалайни савадлубурув гекъигдай. “Шаирар Аллагьдин патай чилел ракъурнавай пайгъамбарар я” гьавайда лугьузвачир. Абурун ктабриз гьавиляй гьакьван еке къимет авай… Зи рикIел ихьтин са дуьшуьш хквезва. Алатай асирдин 80-йисар тир. Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамзатован “Зи Дагъустан” ктаб акъатна, ам чи уьлкведин гзаф, Дагъустандин вири чIалариз таржума авунвай. Гьакьван тиражар аваз ам чапдай акъуднавайтIани, Иркутскда яшамиш жезвай са мукьва-кьилидиз ам гьатнавачир, инай аниз ктаб (жез хьайитIа, са шумуд) рекье тун тIалабнай… Гила ахьтин тIалабунар?..
Вучиз икI жезвайди ятIа? Газетдин къуллугъчини, ктабар кхьизвайдини яз, ктабарни газетар, журналар кIелзавайбур, кIвалера хуьзвайбур тIимил хьуни, дугъриданни, гагь-гагь жуваз-жув такIанардай суалра твазва. Яраб, уьмуьр серфна кхьейбур гьакьван герексуз, къе хьиз, кIваляй акъудна, зирзибилрал гадардай затIар я жал? ИкI хьайитIа, мектебда, клубда, библиотекада ктабарни газетар, журналар кIелдай ксарни къвердавай тIимил, эхирни амукь тавунни мумкин тушни?..
Ктабар эхиримжи 20-30-йисан вахтунда гзаф акъуднава. Пул гайивалди, гьар вуч хьайитIани, жилдера туна, хъсан шикилралдини безетмишна, чапдай акъудзава. КIел ни ийизва? Гуьрчегдиз туькIуьрнаватIани, акъатзавай саки чIехи пай шейэр руьгь тухар тийизвай, художественный рекьерай дигмиш тахьанвай, савадлувилин рекьяйни буллух гъалатIриз рехъ ганвайбур жезва. Са шакни алачиз, и кардини ктабар ва абур кхьизвайбур виляй вегьезва. Ктаб пак шей хьиз ахкваз амукьзавач.
Им, белки, хсуси типографияр гзаф, яратмишдайбурун ташкилатар (союзар) зайиф хьунихъ, критикади ерли кIвалах тавунихъ галазни алакъалу я жеди.
Амма, гьакъикъи экспертри гьисабзавайвал, ктабарни газетар, куьрелди, чарчел чапзавай затIар гьисаба амукь тавунин асул себебрикай сад алай аямдин техникадинни технологийрин агалкьунар виликди финихъ галазни алакъалу я. Чарарал чапзавай информациядин такьатар электронный ва аудио — такьатри (компьютерди, смартфонди, радиоди) басрухдик кутунва. Иллаки жегьил несилри кьвед лагьайбуруз ийизвай итиж екеди я. Ктабни газет, журналар гъиле кьуна кIелзавай жегьилар багъда, транспортда, масанра саки гьалтзамач. Амма, япара шнурар туна, смартфонриз яб гузвайбур, электронный информация къачузвайбур ва рекье твазвайбур гьар са кIвале бул хьанва!.. Суал къвезва: эвездани компьютердини смартфонди, я туштIа радиоди чарчин ктабни газет, журналар? Яргъалди гъиле, кIвале, тарихда вуч хуьз жеда? Ктабрин яшар сад-кьве ваъ, виш йисаринбур я эхир!
И месэла и мукьвара чи телевиденидин ОТР каналдайни веревирдзавай. Столдихъ чи уьлкведин са шумуд чапханадин директорар, писателар, алимар галай. Телетамашачийрини, “Ктабар герек яни?” суалдиз жаваб яз, чпин фикирар лугьузвай. Передачадин эхирдай малум хьайивал, “ктабар герек я” лагьайбурун кьадар, амайбурув гекъигайла, гзаф, чебни асул гьисабдай яшар 40 йисалай алатнавайбур тир. Бес 40 йисал къведалди яшарин агьалийри чарчин ктабар, газетар, журналар кваз такьуниз гьикI килигда?
И суал передачадин иштиракчийри чи вири обществодин вилик эцигнавай.
Дугъриданни, эгер ктабар хьаначиртIа, чав чи Ватандин тарихда лап куьгьнебурукай сад тир “Игоран полкуникай гаф” агакьдайни?
Дербентдин 2000 йисан юбилей къейддайла, за къадим вахтарин автор Мухаммед Аваби Акташиди кхьенвай, гила чи алимар тир А.Р. Шихсаидовани Г.М.-Р. Оразаева урус чIалаз элкъуьрнавай “Дербент-наме” ктаб лезги чIалаз таржума авуна. Гуьгъуьнлай чир хьайивал, а эсер икьван чIавалди гьеле садани чи чIалаз элкъуьрнавачир. РАН-дин ДНЦ-дин алимри а ктаб Дагъустандин вири чIаларал санал кIватIна, чапдайни акъудна. Зи таржумани ана гьатнава.
Ктаб хьаначиртIа, чаз вичин яшар 1000 йисалай алатнавай эсердикай чир жедайни? Я чав а чIаван информация агакьдайни? Суалар гзаф я. Алимрикни, писателрикни, газетар акъудзавай чакни къалабулух кутазвайди а кар я хьи, государстводини къвердавай чарчин такьатриз гузвай фикир тIимиларзава. Зун масанра къекъвезвач, жуван республикада кьиле физвай са бязи крарал акъваззава. “Перестройка” лугьудай завал чал илитIайвалди, чи милли газетрин чинар саки са паюнин тIимиларна, гуя пулар “бес жезмач” крар чпелай аслубуруз.
Школаяр ва аялар патал учебникар, пособияр, художественный литература акъудзавай, республикада савадсузвал тергун патал алатай асирдин 30-йисара кардик кутур чапхана тергна. Чи школаяр лап герек учебникрикай ва гьакIни аялар патал кIелдай ктабрикайни магьрум хьана. Аялрин литература чи республикада аматIа чидач. “Кард” журналди, ам акъатзавай, аялрив, школайрив ахгакьарзавай тегьерри, журналдин ериди, мана-метлебди ам тешкилдайла вилик эцигай везифаяр гила тамамарзава лугьун четин я. Чи мектебра ам ерли аквазмач…
Дагучпедгиз квадарайди хьиз, гила республикадин кьилин чапханадин (Даггиздин) нефесни кьурурзава. Ана милли чIаларал акъудзавай ктабрин кьадарарни, тиражарни са шумуд сеферда тIимиларнава. Информациядин майдан гегьеншаруникай, милли чIалар, литератураяр, ирс хуьникай гзаф рахазватIани, къачузвай камар, ийизвай крар аксибур я. Ктабрин алишвериш, госзакупкаяр авачирла, авторар чеб алверчийризни къекъверагриз элкъвезва. Ихьтин усалвал акур муьштерийриз ктабдикай, ам кхьизвайдакай хуш къведа жал? Зун инанмиш я, чи аялри, жаванри, студентри, гьатта аспирантрини, алимрини газетризни журналриз затIни кхьин тавунин асул себеб чарчин такьатрин роль усаларун, государстводин дережада сиясат дегишарун я.
Интернет виликди физва. Фирай! Амма я гьада, я чи саки гьар са аялдин гъиле гьатнавай смартфонди, я “рахадай” ктабри (аудиоктабар) газетни журнал, чарчин ктаб эвездач.
Экспертрини лугьузвайвал, жувазни аквазвайвал, Интернетди чIал, литература неинки хирде ийизва, гьакI чIалан сагьибар чебни савадсуз ийизва, ана грамматика лугьудай илимдикай ерли хабарни кьазвач…
Эхь, “культурадин революция” халтурадиндаз элкъвенва.
Чарчин ктабар зибилханайрал вегьезвай “девлетлуяр” пара хьанва. Багьа мебель, машинар, къаб-къажах, антиквар (лап кьит шейэр) кIвалера хуьзвай ксариз чпи вуч квадарзаватIа аквазвач. Ктаб квахьун руьгь квахьун я! Руьгь тахьайла, инсан вични затIуниз (маса гуз, маса къачуз жедай) элкъвезвайдал шак алач.
Руьгьсузди усал затI я, ам герекни бажагьат жеда…
Куьне гьикI фикирзава, гьуьрметлу кIелзавайбур?..
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
