Советрин уьлкведин хал-къари арадал гъайи къени крар, къазанмишунар, гъалибвилер рикIелай тефидайбур я. Абурук чи ватанэгьлийрини чпелай алакьдайвал зегьметдин, зи­гьиндин, уьтквемвилин пай кутуна. Ихьтинбурукай яз, завай СтIал Сулейманан райондин Курхуьруьн Ярабрин тухумдин векилдикайни лугьуз жеда. 

Хъсан кас. И кьве гафунихъ зурба мана, метлеб ава. Инсанриз гьамиша хъсанвал ийизвай кас. Са куьнизни тамаш тавуна. Къуншидизни, хуьруьнвидизни, миллетдизни, инсаниятдизни. Ахьтинбур гьамиша хьана ва гилани ава. Абурухъ вичел гьалтай гьар садаз руьгьдин деринрай бегьерлу экв гудай, уьмуьрдал ашукьардай, къени крариз рехъ ачухдай нур, къуват, гьевес жеда. Гьа ихьтинбурук  Рустамов  Аслан  Жаруфовични  акатзавай. Адакай гзафбуруз чидай, гьакI «Лезги газет» кIелзавай­бу­рузни. Ам милли газетдин жумарт амадагни, дустни тир. Пуд йис идалай вилик залан азарди ам чавай къакъудна. Амма чав агакьай адан руьгьдин чим квахьнавач. Гьавиляй къе чаз ам рикIел хкиз кIанзава.

Бубайрин чешне

Рагьмет хьайиди гзаф дустар авай ва абур пара хушвилелди кьабулиз кIандай кас тир. Вичикай ихтилат ая лагьайла, ада сифте нубатда вичин тухумдикай, бубайрикай суьгьбетнай.

— Чи хуьре цIудалай виниз тухумар ава. Абурукай Ярабар тIвар алайди чи тухум я,- лагьанай ада.- Ам чIехибурукай сад я. И тухумдин векилрал къе Рустамовар, Тагъиевар, Къурбановар, Къачаевар, Алирзаевар фамилияр ала. Лежбер, багъманчи Рустам чIехи бубадиз вад хвани кьве руш авай. Вахтар къизгъинбур тир. Пачагь тахтунай гадарнавай. Куьреда гьукум гъиле кьун патал са шумуд жуьредин къуватар алахънавай. Абурал туьрквер, пачагьдин генераларни алава хъхьана. И муракаб вахтунда Рустаман рухвайри дуьз рехъ хкяна, дагълара цIийи уьмуьр къурмишзавай инкъилабчийрин, большевикрин жергейрик акахьна, Кьасумхуьряй, Дербентдай туьрквер, деникинчияр ахкъудун патал женгерик экечIна.

ЧIехи хва Гьажикъадира 30 йисуз хуьруьн Советдин председателвал авуна. Югъуфа Ватандин ЧIехи дяведин женгера иштиракна. Юсуфа Кьасумхуьруьн райисполкомда, райкомда жуьреба-жуьре къуллугъар кьилиз акъудна. Рамазана хуьруьн аялриз географиядин тарсар гана.

— Зи дах Жаруф лежбер, багъманчи, колхозчи тир, — суьгьбетдай Аслан Жаруфовича. — Адан гужлу, къабарлу гъилерин дустар перни дергес тир. Хейлин йисара ада чуьлдин бригадирвилин везифаяр тамамарна. Гьина зи дахди, имийри кIва­лахнатIани, абур гьалал ризкьидин, намуслу зегьметдин сагьибар тир. Чуьнуьхун, масадаз зиян гана, чпин кар туькIуьрун абуруз чир хьайиди туш. ЧIехибуру чунни гьакI вердишарна.

Жаруф дахдини ФатIимат дидеди чун — цIуд аял чIехи авуна. Маса къайгъуйрикай, дердийрикай, майишатдин крарикай рахан тийин, анжах ругуд хцизни кьуд рушаз фу, тербия гун, абурал партал алукIун патал гьикьван зегьмет чIугунатIа, секинсуз йикъар, ахвар тавур ва чеб гишин яз ксай йифер гьикьван хьанатIа, заз чизва. Баркалла чпиз! Абуру чаз виликди, инсанрин жергейриз экъечIун патал чпелай алакьдай вири мумкинвилер гана. Стхаяр, вахар общество патал зегьмет чIугур ва и баркаллу кар давамарзавай ксар я.

Рустамоври советрин власть патал женгер, зегьмет чIугуна, гьа са вахтунда гьукумди халкьдиз гузвай ихтияррикай менфятни къачуна. Чешнелудаказ кIелна, пешейрин, жемиятдиз хийир гузвай крарин иесияр хьана. Салмана «Даггражданпроект» институтдин директордин заместителвиле кIвалахна. Наримана Тюмендин областда механиквал ийизва. Саламудин Москвада «Газнефтгеофизика» объединенидин генеральный директор тир. Салият, Халум кайванияр я. Эльмира Рязандин областда яшамиш жезва. Адахъ туьквенрин хсуси сеть ава…

Аял чIаварилай Асланан кIе-лунал, алава чирвилер къачунал рикI алай. Школа 16 йиса аваз куьтягьай ам Дагъустандин госуни­верситетдин химбиологиядин ­факультетдик экечIна. ТIебиатдал адан гзаф рикI алай. Багълара, дагълара, кIамара, тамара ада гзаф вахтар акъуддай. Университетда гьикI кIелнатIа успатун патал са делил бес я. Диплом къачур гададиз инсандин ва гьайванрин физиологиядин кафедрада ассистентвилин къуллугъ теклифна. И вахтунда Ас­лан Рустамован 21 йис тир. ДГУ-дин виридалайни жегьил муаллим. Са йисалай ам университетдин комсомолдин организациядин секретарвиле хкяна. Хиве гзаф вахт къакъудзавай везифаяр гьатнатIа­ни, ассистентди кьулухъ чIугунач. Муаллимдин ва комсомолдин кIва­лах лазим тирвал тухвана. 24 йиса аваз ам аспирантурадик экечIна. 1968-йисуз курхуьруьнви ДГУ-дин аспирантрин Советдин председателвиле хкяна.

— Общественный везифайри илимдин кIвалахдиз манийвал гузвачирни? — хабар кьунай за.

— Авайвал лагьайтIа, ваъ. Чун чIехибуру хивез лап залан парар къачуз вердишарнавай эхир. Илимдин кIвалахдихъ галаз алакъалу эк­спериментар за чи вузда кьиле ту­хузвайтIа, аналитикадин кIвала­хар Москвадин Ломоносован тIва­рунихъ галай госуниверситетдин биофизикадин кафедрада машгьур алимар, илимдин докторар тир Б.Тарусован ва А.Пресманан регьбер­вилик кваз тамамарнай. ДГУ-да за чи профессорар Э.Исмаилован ва А.Аливердиеван гъилик зегьмет чIугуна.

Аспирантдин алахъунар бад- гьавая фенач. Кьилин мефтIериз талукьарнавай диссертациядиз алимри еке къимет гана ва адахъ хъсан гележег авайди къейдна. 1971-йисуз жегьил алим Саранск шегьердиз, Мордовиядин Н.Огареван тIва­рунихъ галай госуниверситетдиз рекье туна. Ина кьилиз акъудзавай везифайрал алава яз, лезги хци Саранскдин пединститутдани биофизикадай лекцияр кIелна. Адан теклифдалди университетда иви хъиядай станциядин кьве лаборатория ачухна.

И йисара Рустамован бахтуни гъана: адаз дуьньяда тIвар акъатнавай зурба алимар тир Андрей Са­харовахъ, Вадим Бардинахъ, Александр Сахаровахъ (университетдин ректор), Олейниковадихъ, Генденштейнахъ, Скипетровахъ, Галь­церинахъ галаз санал кIвалах­дай, биофизикадин, ядерный сирерай кьил акъудун кьисмет хьана. И бажарагълу ксарикай бязибур Моск­вадин патав гвай ядерный центр тир Дубно шегьердай Мордовиядиз акъуд­навайбур тир. Алимар Арзамасда, Саранскда яшамиш жезвай ва абуру илимни гъиляй ахъайнавачир. Абуру гьа вахтунда СССР-да лап зурбади тир ядерный магне­тизм­дин кафедра арадал гъанвай. А йи­сар ва абурун арада аваз авур кIвалах рикIелай тефидайбур хьана.­

Уьмуьрдин къекъуьнар

— Ара-бир уьмуьрда ахьтин кьуьруькар, гуьзлемиш тавур дуьшуьшар жеда хьи, вун, вири гадарна, маса терефдихъ финиз маж­бур жеда,- давамарнай вичикай суьгьбет Аслан Жаруфовича.- 1980-йисуз зун Дагъустандиз хтана. Мурад жуван кеспи давамарун тир. Амма крар терсеба патахъ элкъвена, алимвилин рехъни гадаруниз мажбур хьана. Зун «Дагводканалда» кьилин технологдин къуллугъдал акъвазна.

Республикадин ЖКХ-дин министр Мегьамед Багандалиев тирла, Рустамова Махачкъалада, Къиз­­лярда ва Каспийскда бегьерлудаказ кIвалахна. Къизлярда «Горводканал» управленидин, «Дагводканалдин» чиркин ятар михьдай центральный имаратрин начальниквиле, Каспийск шегьердин гор­исполкомдин председателдин заместителвиле ва яшайишдинни коммунальный майишатдин производственный объединенидин директорвиле.

Сад-кьве мисал. Къизляр шегьердин агьалийри хъвадай цин патахъай кьитвал гьиссзавай. И месэла са куьруь вахтунда гьялун Асланал тапшурмишна. Кардиз талукь терефар чирайла, ада 140 къуй эгъуьниз туна, яд кIватIун патал шегьердин юкьвал металлдикай зурба чан эцигна ва шегьер целди таъминарна. Къизлярвийри къени лезги хва хушвилелди рикIел хкизва.

А вахтунда Къизлярдин милицияда кIвалахай кьурагьви Намик Исаева заз ихьтин вакъиадикай ахъайнай. Къизляр шегьердин йикъан сувар фикирда аваз, майдандал къизлярвийриз талукь памятник хкажна кIанзавай. Ам вахтунда эцигиз хьанач. Гила са йифен вахтунда и кар авуна кIанзавай. Амма зурба памятник хкажун патал техникадикай менфят къачуз жезвачир — патав фидай рехъ авачир. И месэла гьялунни ЖКХ-дин министрди Рустамовал тапшурмишнай. Чкадал фена, вири терефар ахтармишай Рустамова администрациядин векилдиз герек тапшуругъар гана ва вич патав гвай клубдиз фена. Къалурзавай кино ада акъвазариз туна ва къуват квай итимар месэладин гъавурдик кутуна. Абурун куьмекдалди цIилер, симер акална, памятник тайин чкадал тухвана ва хкажна. Экуьнахъ суварик атайбуруз паркуна нур гуз акъвазнавай памятник акуна.

Ихьтин важиблу тапшуругъар Рустамова садни кьвед кьилиз акъуднач. Каспийск шегьердин асфальтдин заводдиз газдин линия тухвана. Махачкъаладинни Каспийскдин чиркин ятар михьдай имаратар лап чешнелу ва кIвенкIвечи карханадиз элкъуьрна. Каспийск шегьер гуьрчегдиз безетмишна.

Советрин Союз чкIайла, Аслан Жаруфович карчивилел элячIнай ва коммерциядин аграрно-промышленный объединенидин кьиле акъвазнай. Идан гьакъиндай ада икI лагьанай:

— Чи «КАПО» тIвар алай фирма Москвада авай Дагъустандин постпредставительствода ачухнавай. Испаниядин посольстводин векилрихъ галаз дуст хьайи залай Россия вилик тухун патал ахъайнавай кредитдикай 38,6 миллион доллар къачуз алакьна. Руслан Хасбулатован, центральный банкдин председатель Геращенкодин куьмекдалди чи фирмадиз 2 миллиард манат ахъайна. И пулунихъ чна, республика фалди таъминарунин мураддалди, Ростовдай 17 агъзур тонн къуьл хкана ва Шамхалдин гъуьр регъведай комбинатдиз вахкана.

Зун 15 сеферда Испаниядиз фе­на ва республикадиз герек тадаракар хкун патал за са шумуд заводдихъ галаз икьрарар кутIунна. Германиядихъ галазни чи менфятлу алакъаяр авай. Зун РагъэкъечI­дай патан Европадиз куьмек гудай комиссиядин членвиле хкянай. Ида­кай менфят къачуна, за, мер­гья­­матлувилин куьмек яз, Россиядиз садра ишлемишдай шприцар гзаф кьадарда рекье тваз тунай. Хъсан алакъаяр Ирандихъ, Китайдихъ, Хорватиядихъ галазни авай. Тегеранда за Дагъустандин промышленностдин шейэрин выставка тешкилиз куьмек ганай. Дагъустандиз «Мустазафами» фондунин президент Алекберли, Ирандин хам­мал гьялдай промышленностдин министр Хошеми, «Аръян дуьнья» компаниядин президент атанай, абуру республикадин са шумуд­ заводдихъ галаз икьрарар кутIун­най. Мугьманар за жуван хуьруьзни тухванай ва абуру лезги хинкIал ва маса милли хуьрекар дадмишнай. Ричал цин чешмеярни къалурнай.

А.Рустамова, кIвалахдикай къерех тахьана, Ленинграддин экономикадин ва финансрин академия куьтягьна. Муьжуьд йисуз ада Да­гъустан Республикадин Гьукуматдин Председателдин заместителвилин (къецепатан ала­къай­рай) везифаяр тамамарна.

Эхиримжи йисара Асланова Дербентда гъиляй вегьенвай 11 гек­тар чилел  “Оазис” СПК-къелемлух, ахпа багъни арадал гъана. Ша­ма­гъаждин, туядин, кипарисдин, пла­тандин, шабалтдин, катальпадин, цIве­лин, юккадин, бирючинадин, паль­мадин къелемар, жасминдин, лягустромдин, самшитдин, ки­цик­дин­­­,  олеандрдин кул-кусар ва къа­дав агакьна жуьреба-жуьре цуьк­­вер битмишарзавай ма­йи­шат­дикай республикадилай къецезни хабар хьана. Чечнядин президентдин теклифдалди Рустамова Грозныйдин хейлин идарайрин гьаятар ва майданар аваданламишдай къелемралди таъ­минарна.  Дербентдин куьчеяр, паркар, гьаятар, СтIал Сулейманан тIварунихъ галай Лезги­ госмуздрамтеатрдин вилик квай май­дан, Герейханово хуьруьн ста­ди­он, Курхуьруьн мискIиндин гьая­тарни безетмишна, аваданламишна.

Физикди, биологди, багъманчиди мад са хъсан кар гъиле кьуна: дагълара, мулкара экъечIзавай дар­манрин векьер-кьалар инсанар са­гъар­ хъувунин карда ишлемишна.

Эхь, курхуьруьнви чи инсанриз гьар са терефдихъай куьмек гуз чалишмиш жезвай. И дуьньядиз ам анжах хъсанвилер ийиз атанвай. И важиблу  кар адалай алакьни ийизвай. Гьавиляй къе Жаруфан хва Аслан, адан хъсан крар гзафбуру хушвилелди рикIел хкизва.

Нариман Ибрагьимов