Инсан ва марифат

(Гьакъикъи вакъиайрал бинелу яз)

Гьар са касдиз чизва кьисас вуч ятIа. Кьисас­, зи фикирдалди, кар, кIвалах, жаза я хъийизвай, авунвай писвилиз жаваб хгун. Гъавурда акьур­вал, кьисас кьазвайди я, сада масадаз писвал авурла. Уьмуьрда бязи вахтара мягьтел же­дай дуьшуьшар кьилел къведа. Ихтилат, хъсанвал авурла, сада масадаз кьур кьисасдикай фи­да. “Виш йис яшамиш хьухь — виш йисуз тарс, чир­вал къачу”, — лугьузва мисалда. Чи виликан гьукуматда, СССР-да, инсанар сада-садаз гзаф ха­тур-гьуьрмет ийиз яшамиш жезвай. Абурун уьмуьрда тербиядин “инсан инсандиз — дуст, юл­даш, стха” келима ишлемишзавай. Ам чкIай­далай гуьгъуьниз инсанар гзаф дегиш хьана. Капитализм я кьван “инсан инсандиз — жанавур” лугьудай. ГекъигайтIа, кьвед лагьайда сад ла­гьай­даз” кьисас кьунва.

ХХ виш йисан эхирра вилик фенвай саки вири уьлквейра рази туширвилер,  савадлувилин ва хъсан къилихрин дережа агъуз аватун, вузра студентар кIелиз гьазур туширвилер гзаф хьана. И чIуру крари, уьлкве чкIайдалай гуьгъуьниз хьайи писвилери СССР-дин девирдин крарилай кьисас вахчуна.

Чна алай вахтунда чи уьмуьрда кьиле физвай крариз фикир гун. Са бязи уьлквейри масадбурулай кьисас вахчузва. Кьилди къачуртIа, Польшади, Прибалтикади, Украинади, США-ди, Англияди ва маса уьлквейри РФ-дилай “кьисас” вахчузва. Абурун рикIелай алатнава Советрин Союздин армияди чеб немсерин фашистрикай азад авурди, и кар патал Советрин миллионралди аскерар телеф хьайиди. И гьукуматри Россия­дин Федерациядихъ галаз женг чIуг­ваз­ва. Чпин гьукуматра  Советрин Союздин кьегьалриз  эцигнавай памятникар чукIурзава. Бес им кьисас, хъсанвилиз писвал авун тушни?

Рази туширвилери виридуьньядин кризис арадал гъана. Ада обществодин уьмуьрдин еке метлеб авай хиле — илим, дин ва образование кьуна… Цивилизациядин, инсаниятдин кризис кьисас я лугьуз жеда чавай ХХI виш йисан эвел кьиляй арадал атай гьалар.

Гила инсанрин — ярар-дустарин, мукьва-кьилийрин, чирхчиррин арада жезвай кьисасдикай… Макъала кхьинин себеб са ни ятIани са низ ятIани авур писвилерикай туш. Хъсанвилериз писвал авунин себебрихъ къекъуьн, абур чирун я. Хъсанвал — им инсандин бурж я. Ам вахкана, рикIел хвена кIанда. “Авур хъсанвал рикIел хкимир, я рикIелайни алудмир”, — лугьузва бубайрин мисалда.

Сада-садаз авур хъсанвилер рикIелай алудна, «кьисас» вахчурдакай суьгьбет давамарин. Макъалада са бязи крар, чкайрин ва инсанрин тIварар дегишарнава. Кьисасар, чна винидихъ лагьайвал, гьакъикъи вакъиайрал бинеламишнава.

Эхиримжи йисара хайи дидеди вичин баладилай  “кьисас” вахчузва: гзаф дидейриз хурудин нек авачиз жезва. Яраб им кьисас ятIа? Диде тахсирлу ятIа и карда? Акьулдин къуватдалди лагьайтIа, дидеди аялдилай “кьисас” вахчузва. Белки, аялди — дидедилай?

И ихтилат заз са чирхчирди авурди я. Жегьи­лар эвленмиш хьана, варцар, йисар къвез алатна. Сусаз аял жезвачир. Адан тIвар Аминат тир. Кьуд йис хьана ада дава-дарманар ийиз. Эхирни дишегьли кIвачел залан хьана. Амма гележегдин дидедин гьалар хъсанзавачир. Ам  аялар хадай больницада къаткурна. “Вун чIалахъ жедач, гьуьрметлу кас, суьгьбетзава итимди. —  Зи юл­даш ана 8 вацра къаткана. Ам гзаф зайифзавай, адан мецелай гъейри, вири чкаяр азарлу тир. Аял операция авуналди дишегьлидин бедендикай хкудна. Чун, пабни итим, гзаф шад хьанай. Кьуд йисан къене вил алай эхир. РикI дар хьайила, аял авачир папа бязи вахтара лугьудай: “Я кас, ваз вун хьтин сагъ дишегьли-паб я кIанзавайди”. И вахтунда за адаз ихьтин жаваб гудай: “Ахмакь ихтилатар ийимир, къари. Вуна гада хадалди, зун валай алатдайди туш”. ГьакI хьунни авуна. Папа гада хана. Адал Кьисасбег тIвар эцигна”.

Вахт алатайла, аялни паб больницадай кIва­лиз хтана. Чидач и кьисас ни вахчунатIа: папаз нек авачиз, аялдиз гудай нек, къатух, шур аялрин кухнядай гъидайвал хьана. Дидени аял экуьнин кьиляй ксана жедай хъуьтIуьз-гатуз, Хатурбег (бубадин тIвар), фад къарагъна, кухнядиз аялдиз недай ем гъиз фидай. ИкI кьве йисуз давам хьана.

— За зи баладизни юлдашдиз авур хатур, — лагьана итимди, —  абуру рикIелай алудна.

Буба начагъзаваз, кIвалахал алачиз, са йис кIвале акъатна. Амма бубадал, атана кIвализ, кьил чIуг­ваз хьанач хцивай. Бес им хатур кьисасдиз элкъуьрун тушни? Вучиз инсанри авур хатурдиз писвилелди жаваб гузва? “Писвал авур касдиз хъсанвилелди жаваб це”, — лугьузва хьи бубайрин мисалда.

Гила за, Москвада кIелдайла, хьайи кардикай ихтилат давамарин.

1986-йисан хъуьтIуьн вацра Москвадиз зи дуст вичин хтул галаз, вилер операция ийиз, атана. Вун чIалахъ жедач, гьуьрметлу кIелзавай кас, дуст хтулни галаз са вацра зи кIвале (общежитида), гьич са кепекни тагана, яшамиш хьана.

КIелунар куьтягьна, Махачкъаладиз хтана, за кIвалахиз башламишна. Са арадилай заз кIвалин месэла хьана. Зи дустунихъ кьве кIвалин квартира авай (ам кьилди, хизан галачиз, са халадихъ галаз яшамиш жезвай). За адавай  зун вахтуналди адан кIвализ ахъаюн тIалабна. За адаз лагьана: “Дуст, гьакъини за гуда, зун ви кIвале амай кьван”. Амма адаз и кар хуш хьанач. Идалайни гъейри, ада зун намус авачир инсандай кьуна, заз вичин хала бегенмиш хьун мумкин я лагьана, зи рикI тIарна.

Мад са дуьшуьшдикай… Махачкъаладин са ресторанда дустуни вичин хайи югъ къейдзавай. Закай тамада хкяна. Хайи югъ къейдзавайдаз эвернавай санал кIвалахзавай юлдашри гьар сада са агъзур манат пул пишкеш яз гана. Межлис куьтягь хьана. Ресторандин са пипIе ацукьна­, музыкантризни ресторандин иесидиз гудай пул гьисабзавай дустунин ва адан уьмуьрдин юлдашдин патав фена, за пуд агъзур манат пул зи па­тай пишкеш яз гана. “Я  итим, ваз ихьтин дуст гьи­най  жагъана?” — лагьанай папа вичин итимдиз­.

А дустуни залай «кьисас» вахчузва: телефондай зенг авурла, жаваб гузвач.

Махачкъала шегьердин са школада хьайи кьисасдикай ихтилат хъийин. Муаллимдин тIвар Хъсанхан, вични рикI михьи, чирвилер авай, хатурлу кас тир. Адак  харат устIарвилин пешени квай. Тарсарикай азад вахтунда ада школадиз (классриз) куьмекар гудай. Школадин директорди педсоветрал адан тарифдай.

Директорди мукьвал-мукьвал педсоветдал лугьудай: “Хъсанхан, за ви хатур садрани рикIе­лай алуддач. Ваз аферин на чаз гузвай хийирдай. Хъсанхан, на чIугвазвай зегьметдин эвез вав агакь хъийида. Вун Аллагьди хуьрай!”

Йикъарикай са юкъуз са гьихьтин ятIани кар себеб яз, директорди вичиз хуш тир, тариф ийизвай муаллим Хъсанхан кIвалахдилай алудна.

— Яъ, — лагьана Хъсанхана вичин дустариз, — заз директорди вучиз писвал авуна? За адаз авур хъсанвиляй? Им кьисас я, — лагьана Хъсанхана.

Муаллим, арза кхьена, школадай экъечIна.

Школадин директорди, муаллимрин муаллимди, хъсанвилиз писвал авурла (кьисас вахчурла), гьикI жезвайди я?

Инсанри “кьисас” вахчун я, мисал яз, йисаралди начагъ хьайи мукьва кьилийрал кьил чIу­гун тавунни.

Алай йис Дагъустан Республикада образованидинди я. Гьаниз килигна, мектебрин, кIе­лунин вири идарайрин муаллимрихъ элкъвена, лугьуз кIанзава: гьуьрметлу муаллимар, жегьил гражданрин руьгьда Хъсанвал, Гуьрчегвал ва чи ЧIехи Ватан — Россиядин Федерация патал менфятлу бегьерар цуз, хвена, чIехи ая!

Эхирдайни захъ ихьтин тIалабун ава. Гьуьрметлу “Лезги газет” кIелзавай ватанэгьлияр! Вучиз инсанри уьмуьрда хъсанвилиз писвал ийизва? ТIалабзава, гьуьрметлубур, и суалдиз жаваб­ гун. Са бязи бубайри чпин рухвайриз ихьтин меслят гузва: “Ийимир, чан рухваяр, хъсанвал инсандиз, адаз хъсанвал чир жедайди туш”.

Гьахъ яни ахьтин бубаяр?

Агьмедхан  Сражидинов, Махачкъала шегьер