Чи ватанэгьлияр — гьар сана

Советрин девирдалди, КцIар райондин Чпиррин хуьре пуд гьавадин, къавуз ракь янавай кьве ­кIва­лер авай. Гуз-вахчуз чизвай, пун квай, чIехи мулкар авай, дуьнья акунвай итимар тир Гьажи Мансуранни Алибутаян кIвалер. И ксар къавумарни тир.

1937-йисан туькьуьл гару са йифиз туькьуьнай ругуд чпирвидик и кьве касни квай. Къе абурун несилар дуьнья тирвал чкIанва, гьар сана чпин чка кьунва. Са шумуд йисуз чIехи къуллугърал кIвала­хай, Азербайжандин Милли Межлисдин депутат хьайи Ася Манафова Алибутаян хтул я.

И мукьвара заз интернетдин майданра Гьажи Мансуран США-да авай хтул  Тофик  Ханмамедовакай  бязи малуматар жагъана. И макъаладани чун Мансуран веледрикай рахада.

Вичин малдал пара мукъаят, са тIимил мискьи, са кьадар мадара ийиз чидай, чIехи фагьум авай Гьажи Мансуракай пара кьисаяр элдин сивера ама. И касдин чIехи кьур кар­вансара хьана. Дагъдин хуьрерай никIер гуьз къвезвайбурукай хванахва авачирбур, девейраллаз кьел, нафт гваз къведайбур и карвансарада амукьдай.

Са сеферда Чпирдал мискIин­дин вилик юг гатадай балкIанарни гваз са кIеретI къурушвияр атанай (виликдай дагъдин хуьрериз пулдихъ девлет авай ксарин хуьруьн майишатдин кIвалахар тамамардай лежберар къведай). Хвешиз-хвешиз куьчедай хтай Гьажи Мансуран хци бубадиз лугьуда:

— Буба, вуна зун ракъурзавачир. Чи ник гуьн патал 10 къурушвидихъ галаз разивилел атана. Амма за, Алибутай имидилай тафаватлу яз, йикъа пуд сеферда гузвай тIуьнни гьабурун хиве туна (адет яз, лежберриз тIуьн абуру низ кIвалахза­ватIа, гьада гузвай).

Кьил галтадна, Гьажи Мансура лагьанай:

— Я хва, жуван тIуьнни гьабурун хиве туна кIанзавайди тир. Ваз гьи­кьван чирда…

Яшар 100 йисалай алатна, рагьметдиз фейи Шагьнесиб бадеди вичин аял чIаван кьисаяр ахъайдай. Хуьре Гьажи Мансуран кIвализ туьркерин аскерар атанва лугьуз ван гьатна. Хуьруьн аялар аскерриз килигиз фенай. А аскерри, кIвачер гьалчиз лагьай манияр, маршар Шагьнесиб бадеди вичин рикIел аламайвал ахъайдай:

— Яша, яша

Нур паша!

Арш ирели,

Туьрк аскери!

Гьажи Мансураз Къубадин чувудрикай дустар авай. Советрин девир атайла, кьилел къведай крарикай а ксари гъавурда туна. Са кьадар чIавуз туьрк аскерриз амукьдай чка, тIуьн гун адаз пара багьаз акъвазнай.

ЧIехи дуьнья кьатIундай ала­кьу­нар авай Гьажи Мансур аялри чирвилер къачунал пара мукъаят хьана. Къубада дустарин куьмекдалди са гъвечIи кIвалер маса къачуна, паб-аялар, ацIай гетIеярни гваз, аниз куьчарна. Вич текдиз Чпирдал аламукьна. Са кьадар чIавалай Гьажи Мансур кьурла, ацIай гетIей­рикай хизандиз еке куьмек хьана. Адан уьмуьрдин юлдашди, гьар са затI мадара ийиз, хизан хвена, аялрив кIелиз туна. Амма “халкьдин душман” тIамгъа алаз  хьайи аялар хуьруьвай яргъа хьанай. Гьажи Мансуран кIвалер мектебдиз  элкъуьрнай. Вич тухвай падни малум хьанач.

Са кьадар вахтар алатайла, Гьажи Мансуран аялрикай суракь акъатна. Адан чIехи хва Къанбай, Сталин кьена, менефис хьайила, вири СССР-да машгьур алим тир. Уьлкведа сифте яз арадал гъайи кIарасдин конструкцийрин лабораториядин регьбер Къанбай Ханмамедован илимдин кIвалахар Япония, Китай, ГДР, США, Канада, Болгария, Польша… хьтин уьлквейри кьабулна. Къе КцIарин куьчейрикай садаз и зурба алимдин тIвар ганва. Амма Къанбай муаллимдивай вичин хайи хуьруьз хквез хьанач. Репрессийрин лепеди инсанрин рикIера ахьтин кичIевал тунвай хьи, гзафбуру ажал датIана туьтуьнал алай хьиз гьиссзавай.

Къанбай муаллимдин кьве хва — Октай ва Тофик Ханмамедовар — алай вахтунда Америкада ава. Кьведни профессорар я. Къанбай муаллимдин руш Зерифе Ханмамедовани профессор, Туьркияда тIвар-ван авай алим я.

1945-йисуз Бакуда дидедиз хьайи Тофик Ханмамедов Аме­ри­кадин Техас штатдин Хьюстон шегьерда  яшамиш  жезва,  “Texasda TKK COMPANY” карханадин ­кьи­лин­ директор я. (ТКК-Tofik Khanmamedov Kambay — гафарин сифте гьарфар я). Илимрин докторвилин дережа Москвадин илимрин Академияда хвейи, СССР-дин илимрин Академияда кIвалахай чIехи алимдиз Мексикада кьиле фейи илимдин са конференциядал авур рахунрилай гуьгъуьниз Америкадиз эвер гана. Газ гугуртдикай михьи авунин кардихъ галаз алакъа авай технологийриз океандин а пата зурба къимет гана. Канадада, Америкада алимдин илимдин кIвалах­рикай технологийрин хиле гегьенш­диз менфят къачузва.

Жуьреба-жуьре карханайра инженер яз кIвалахай алим Тофик Ханмамедов США-дин химикрин обществодиз кьабулнава. Алим хьунилай гъейри, чи машгьур ватан­эгьли скрипка ядай чIехи устIарни я. Ада вичи Хьюстон шегьердин симфониядин оркестрда скрипка язава.

Лагьана кIанда, Гьажи Мансуран хтулрин, штулрин арада 20-да­лай виниз алимар ава. Лезги чIал чиз­вачтIани, интернетдин жуьреба-жуьре сайтра ийизвай кхьинра абуру чпин пун, эсил Чпирдилай тирди­ малумарзава. Чеб вири авай чкайра саламат хьурай!

Эйваз Гуьлалиев