I

Вучиз “хваяр” ва “рухваяр” ятIа, гьадакай чун ахпа маса макъалада рахада. Ихьтин ихтилатдихъ, гьел­бетда, тайин бине ава. Амни и мукьвара кIелдайбурув агакьнавай Арбен Къардашан цIийи эсер я. ТIвар-ван авай шаирди ва гьикаятчиди, шак алачиз, виле акьадай кIва­лах тамамарнава. Виликамаз къейд ийин, ам вичин руьгь азад ва кьатIунар сиясатдилайни диндилай, дестечивилин майилрилай аслу тушир са касдин туькIуь­рун я. И чIехи эсерди садазни санихъни эвер гузвач, адан кьилин макьсад ва асул фикир инсандин уьмуьрдин умуми мана къалурун ва а мана гьикI ва куьн таъсирдик кваз дегиш жезватIа, гьадакай гегьенш веревирдер авун я. И жигьетдай Арбен Къардашан “ВачIе-хваяр” тIвар алай романди лезгийрин эдебиятда кьетIен чка кьазва. Гаф авач, гьикаятчидихъ вини дережадин къе­ни къаст авачиз туш. А къастни алай аямдин къайда-къанунрин, жемятдин арада авай рафтарвилин чешмедай ргаз-ргаз акъатнавайди аквазва.

Яшайишдин асул къанун ихьтинди я: гьар са касдихъ вичин кьадар-кьисмет ава. Кьасухдай лагьа­начир чи халкьдин чIехи шаиррикай сад тир Кьуьчхуьр Саида, вичин туькьуьл кьисметдиз ганвай къимет яз: “Лавгьед(а) кхьейдаз маил хьана зун,/ Худади гайидаз наил хьана зун”. Кьисметдикай кьил къакъудун мумкин кар туш, гьа са вахтунда адакай чуьнуьх жез алахъунни са жуьредин ажузвал я. Ихьтин кьатIунар Арбен Къардашан эсердайни аян жезва. Са чкада гьикаятчиди романдин кьилин игит тир Шуаян мецелай икI лугьузва: “Катиз кIанзавани? Катмир! Гьи­кьван яргъаз катайтIани, катиз жедайди туш, чан хва. Вун куькай кат­за­ватIа, гьиниз, гьикьван катай­тIани, ам вахъ галаз амукьда”. ГъвечIи аял мектебдай катунин керчек себеб анин низам тушир, гьелбетда. И аялдиз ана вичин тай, вичихъ галаз гьамиша бягьсина авай къуншидин хва акунвай. Адаз кичIезвай и цицIи гададихъай. Катунин себебни гьа и кIичевал тир. И кардикай хабар авай Шуая катзавай аялдиз чара ийизвай, рикIе авай кичIевал акъуддай рехъ къалурзавай. Ки­чIевал магълуб авун адан кьисмет тирди малумарзавай. Санлай къачурла, гьа ихьтин дерин фикир Арбен Къардаша вичин эсердин бинеда эцигнава ва ана жезвай вакъи­айри и гьалди инсанар гьикI ли­ги­марзаватIа ва я пучзаватIа, гьадакай ихтилат ийизва.

И эсерда гьакъикъатни къундарма сад-садал аруш хьанва, ва­къиаяр сад-садак какахьнава, гьа и жигьетди эсер гьакIан рикIел хкунривай чара ийизва ва вахтунин битаввал арадал гъизва. Лезгийрин къадим тарих гилан аямдин бине тирди гьикаятчидивай чIалахъ жедайвал къалуриз хьанва. И кар ада Шуаян къаматдин куьмекдалди кьилиз акъудзава. Шуай лагьайтIа, адетдин итим туш. Са патахъай, хуь­руьн жемятдин вилерай килигайла, ам абдалвал квайди, кьилиз эсер янавайди хьиз аквазва. Муькуь патахъай, адан ихтилатри, амалри ва гьерекатри тестикьарзавайвал, ам чIехи акьул ва камал авай кас я. Хуьруьнвияр адав агатзавач, гъвечIи аялри, чпиз Шуаякай кичIезватIани, гагь-гагь адаз къван гузва. Ихьтин гьалди Шуаян рикIиз азаб гузватIани, ада чIехи сабурдалди эхзава, вичин кефи хадай, вич бейкефардай инсанриз жаваб хгузвач, абурун тахсиррилай гъил къачузва. Ам гьулдандин сабур авайбурукай я. Шуай неинки гьулдандин сабур, гьакI муьтIуьгъ теже­дай руьгь авай касни я. Гьа и кар себеб яз, хуьруьн къене адав зурба сир гва лагьай чав гьатнава. Са гафуналди, ам гьахъвал тIимил авай и дуьньядин, фендигарвал ва темягькарвилин къастар артух хьанвай и аямдин итим туш. Ахьтин къариба ксар вири хуьрера тахьайтIани, гзаф чкайра хьун мумкин я, ингье гьикаятчидин хуьрени ахьтинди аваз хьана.

II

Гьа ихьтин, къедалди чи милли эдебиятда гьалт тавур са къариба къамат туькIуьрнава Арбен Къардаша, рикIе, мумкин я, тайин тир ­му­рад аваз. Романдин саки вири ­иш­тиракчийриз Шуай чизва, эсерда къалурнавай лап важиб вакъиаярни адахъ галаз кIеви алакъада ава. КIелдайбуруз малум жезвайвал, мусурманрин арада кьил хуьзвай абдалвал квай и лезги итим ­хаш­пара тир. Ам яшамиш жезвай ­дагъдин хуьре къадим са адет авай: ­де­рин фурай акъудна, кIва­ле­рин цлар асунун патал гъизвай лацу ­чепедикай тIимил са пай ­Шуаян диде Лизедиз гудай. Ам ­“ва­чIе-хцин пай я”, лугьудай хуьруьн къарийри. И адетдин пун-дувулдикай гьич садазни хабар авачир, амма вилив хуьзвай, ам квадарзавачир. Шу­айни адан диде Лизе акьалтIай ке­сибар тиртIани, абуруз и хуьре чпин кьил хуьдай мумкинвал авазвай. Лацу чебни гьа ихьтин мумкинвал тир. Гъенел адан кьадар гзаф хьайи­ла, къунши хуьрерай дишегьлияр къвез, ам пулдихъ къачудай.

Килигин, гьи жуьреда къалур­заватIа гьикаятчиди хуьруьнвийрикай гьич садазни ухшар тушир и касдин кIалуб. Ингье ада кхьизва: “Гьам гатуз, гьам хъуьтIуьз ам, кьилел бачIах бармак алаз, яргъи рехи чIарар бармакдикай хкатна, чинални къалин чуру алаз, гьамиша гьа са куьгьне, къазун хьанвай чкайрай рагъул сун башкIулар акъатнавай чухва алаз жедай. КIвачераллай кIуф алачир калушарни ранг фенвай чIулав гуьлуьтар, кикер гьа гуьлуьтрик кутунвай рехи махпурдин цIуру шалварни гьамиша гьа садбур тир. Адан гъиле тIурар алай яцIу лашни жедай”. Ам вичин руьгьдин хелветда гьахьнавай, датIана ибадат ийиз вердиш хьанвайбурукай тир. Гьа и кьетIен­вилерилай алава яз, ам гьакIни дегь девиррин са хъипрепI хьизни амай хуьруьнвийрин арадай экъис хьана аквазвай. Эсердин са чкадал малум жезвайвал, Шуай “вачIе-хвайрин” несилдикай яз, абурун ирс гьалтай касни тир. Гьа инал чун чи халкьдин уьмуьрда яргъал-яргъал йисара хьайи вакъиайрив агатзава. Малум тирвал, ВачIе (Ваче) гьеле чи аямдилай вилик Кавказда пайда хьайи Алпан гьукуматдин пачагьрикай сад тир. Моисей Каганкатваци тIвар алаз машгьур хьайи са касди вичин ктабда и гьукуматдикай гегьеншдаказ ихтилатзава, гьа жи­гьетдай — Вачедикайни.

Куьгьне ктабар кIелунал рикI алай­буруз, гьелбетда, и пачагьдин ажайиб уьмуьрда гьихьтин вакъи­а­яр­ хьанатIа, чизвайди я. Чнани, Мои­­сей Каганкатвацидикай ва дегь девирдин са жерге маса тарихчийрикай арха кьуна, а чIаван бязи кье­тIенвилер рикIел хкин. Вад лагьай асирдин юкьвара, дуьм-дуьз ла­гьай­тIа, 457-йисуз Фарс гьукуматдин шагь Иездегерд II кьена ва, и кьиникь себеб яз, адан кьве хцин арада — Хурмиздан ва Фирузан­ — арада гьукуматдин тахтунин патахъай чIехи бягьс гьатна. И вахтун­да Алпан гьукуматдин кьиле акъвазнавайди винидихъ вичин тIвар кьунвай Ваче II тир. Сифте хашпаравиле авайтIани, гуьгъуьнай Иездегерд шагьди ам цIуз икрамзавайбурун дин кьабулуниз мажбурна. Алава яз лугьун хьи, адан диде Иез­­дегердан руш тир, буба — Алпан гьукуматдин пачагь Арсваген. Хурмизданни Фирузан арада кьиле физ­вай дяведикай менфят къачуна, Вачеди вичин халкь кIва­чел къа­рагъарна ва фарсарин гьукумдикай азад хьун патал гьерекат баш­ламишна. Сифтени-сифте, цIун дин инкарна, ам вичин виликан хашпаравилиз хтана. И диндихъ ада вичин дидени, пабни ялна. Си­я­­сатдин ва диндин зидвилери Алпан гьукуматни Фарс гьукумат ивияр экъичдай дяведин майдандал акъудна.

Къати женгера куьмек хьун паталди ада сифте Чугъдин (гилан Дербентдин кьибле пата авай чка) элячIдай гирве ахъайна, маскутриз эверна, ахпа, кьакьан дагълара чпин кьил хуьзвай цIусад халкьдин регьберрихъ галаз шерик хьуналди, фарсарин кьушунар магълуб авуна. Жаваб яз, вичин стхадал гъалиб хьайи Фируза Кавказдин кеферпата авай гьунривай куьмек тIалабна ва гьабурухъ галаз санал Алпан гьукуматдин чилерал яр­гъал чIугур женгерик экечIна. И дяведин нетижада гзаф шегьерар ва хуьрер чIур хьанай, никIер ва багълар бал­кIанринни филерин кIурарик акатна пуч хьанай, гзаф итимар, дишегьлияр ва аялар кьенай. Амма Вачеди вичин кардилай гъил къачунач, женг давамарна. И гьал акур Фируза адаз дяве акъвазарун теклифна, гьа са вахтунда вичин вах (Вачедин диде) Фарс гьукуматдиз хтун тIалабна. Вад йисалайни гзаф вахтунда хьайи женгери Алпан гьукумат кьиляй-кьилиз барбатIна, фарсарин шагь лагьайтIа гъалибвилиз лап мукьва хьанвай. И чIавуз Вачеди мад пачагьвал тавун икьрарна ва идан эвезда Фирузавай вичиз са агъзур хизан авай мулк тун шартIуналди вич хелветдиз физ гьазур тирди тестикьарна. Гьа икIни хьана, ам вичин бубадилай ирс яз амай гьа мулкунихъ фена ва пачагьвал авур йисар тамам рикIелай алудна.

Вачедиз кьисмет хьайи 1000 хизан авай мулкунин тIвар малум туш, ам авай чкадикайни садани са малуматни гузвач. Мумкин я а чка Алпан гьукуматдин кьеб яз гьисабиз жедай Къабала вилаятдин сувар хьун. Анай Самур дередиз физ-хкведай рекьер авай. А пата гилани са кьадар лезгияр ва лезги чIа­лаз мукьва тир чIаларал рахазвай удиярни, рутуларни цIахурар яшамиш жезва. Лугьун хьи, арабри Алпан гьукумат дарбадагъ авурдалай  гуьгъуьниз гьа и чилерал, яни Къах-Шеки пата, Гуржистандин рагъ­экъечIдай патан сергьятдин му­кьув, кьвед лагьай Алпан гьукумат пайда хьанай. Анин пачагьрикай садан тIварни Вачи ва я Дачи тир ва ам 12 йисуз пачагьвал авурдалай кьулухъ 839-йисуз кьена. Гуржийрин арада гилани, Уча кIалубда гьатнаваз, и тIвар амазма. Гиман ийиз жеда, Ахцегьрин магьлейрин тIварарикай сад — Уьшехънар — гьа и тIварцIихъ галаз алакъада аваз хьун.

III

Арбен Къардашан эсерда ВачIе пачагь хелветдиз фейи чка Шалбуз дагъдин рагара-хъутIалра хьуникай суьгьбет физва. Анаг магъара хьтин хъиткьер я ва Шуай вахт-вахтунда гьаниз финикай ­ихтилатзава. Гьикаятчиди лугьуз­вайвал, а хъиткьердихъ тайин тир тIвар­ни ава — Ва­чIе­дин кIвал. ВачIе пачагьдал чан аламаз, лугьузва гьикаятчиди, дагъ­дин мукьув гвай хуьрерай адан кьилив ибадат авун патал са бязи хизанрай чIехи рухваяр ракъурдай ва, вахтар алатзамаз, инсанри а ибадатчийрал “вачIе-хваяр” лагьай лакIаб эцигнай. Мумкин я, а хизанар Моисей Каганкатвациди къалурнавай 1000 хизандикай тир. И гьал кьетIи­даказ тестикьариз жедач, гьа са вахтунда, бегьем бине авачиз, ам инкар авунни дуьз туш. Арбен Къардаша, Алпан гьукуматдин уьмуьрда хьайи и вакъиа веревирд авуна, вичин хсуси фикир лагьанва. ШартI ам гьакъикъат яз хьун ва я тахьун туш, кьилин месэла а ва­къиа вич аваз хьун я ва адакай тек са касди­, Моисей Каганкатвациди ваъ, алава яз, гьа чIавара яшамиш хьайи мад са шумуд итимди къейд авун я. Гьа икI, гьикаятчидин ихтиярдалди “вачIе-хваяр” лугьур са махлукь туькI­венва, ам­ни чпин арада мукьвавал авай тухумрикай ибарат я. Арбен Къардашан эсердай и гьални ашкара жезва. Муькуь пата­хъай “вачIе-хваяр” лугьур махлукьдихъ бязи маса инсанарни акатзава. Романдай малум жезвайвал, абур гьахъвилин патал алай, адалат кIа­ни ва мергьяматдикай пай авай ксар я. Куьрелди, “вачIе-хваяр” ни­зам ва къанун, ягь-намус ва рикIин михьивални чIе­хивал патал чпин чанни гуз гьазур тир инсанрин кIе­ретIдикай ибарат я. Руьгь мягькембурунни небгетрин арада акъваз тавуна давам жезвай дяве ава. Гьа и дяведин са бязи кьетIен­ви­лер гьикаятчиди вичелай алакьдайвал къалурзава.

А кьетIенвилерикай умуми фикир лугьудалди, ВачIе пачагьдин кьисметдиз кихлигин. Винидихъ къейднавайвал, ада азадвилин женгер акъвазарна ва вири патарихъай чара атIанвай кас хьиз, ам фена дагъдин са магъарада ацукьна. Ихьтин гьерекат, гьелбетда, ви­кIегь­вал яз гьисабиз жедач, аксина, ам ажузвал я. Гъилевай яракь эцигуни, гьукуматдин кIвалахар къаюмвал авачиз туни, дарбадагъ хьанвай ватандин гьал килигуникай магьрум авуни адан зайифвилин гьакъиндай шагьидвалзава. И амал асул женгчидин кьиле ацукьдач, амма хашпаравилин динди ихьтин крар лап чIехи уьтквемвал яз гьисабзава. Фана дуьньядин краривай яргъа хьун, инсанривай къакъатун, хелветдиз фин, текдаказ ибадат авун ва ихьтин маса гьерекатар акьалтIай жуьреда юргъун хьанвай ксариз хас я. Амма а чIаван динэгьлийри масакIа фикирзавай. ВачIеди вичин тахт-таж гадарна тун ва ам хелветдиз фин вини дережадин кьегьалвал яз кьабулна. Месела, гьа девирда яшамиш хьайи, вич гьа чIавуз эрмени килисадин кьил ва Месроп Маштоцан шакIурт тир Гъуьта яргъи са чарче ВачIеди авур икьрардикай ихтилатзава. Адан лугьунрай аквазвайвал, хизандивай, ватандивай чара хьун ва Иса пайгъамбардин (Месигьдин) рекье чан гун руьгьдин къуват ва адан чIа­лахъ тир гьар садан уьмуьрдин мет­леб я.

А девирдин крар ва къайдаяр гьахьтинбур тиртIани, хашпарайрин гуьгъуьнин несилар яшайишдин вакъиайриз са кьадар маса жуьреда килигзавай. ВачIе-хвайрин несилдикай тир Шуайни, вич хашпара яз, вичин девирдин инсан я. Ада Вачедин гьакъикъат вилив хуьзва, амма цIийи аямди а гьакъикъатдиз цIийи рангарни язава. Инсандин къилихдин хъсанвал, эдеб, ахлакьдин къенивал — ибур вири тарихдин шартIар къулай авун патал герек тир алатар я. Гьа икI фикирзава, вич асул женгчи туштIани, Шуая. Алава яз, ада гьисабзавайвал, руьгьдин­ къенивили фад-геж гьахъсузвал магълуб ийида. Эсерда чпикай ихтилат физвай са бязи вакъиайри и чIалахъ хьун тестикьарзава. Хуь­руьз­ атанвай жегьил урус муаллим руш чкадин гьакимри Шуаянни Лизедин кIвале динжарзава, ам Ясабаз гъуьлуьз фена ва гуьгъуьнай кьилел мусибат атайла, а урус рушан гъил кьурдини Шуай тир, идалайни артух, гьикаятчи вич буьгьтендик акатайла, адан куьмекдиз атайдини Шуай тирди кьасухдай хьайи кар тушир, Шуаян бубани гьахьтинди тир.

(КьатI ама)

Ризван Ризванов